Nawalny i dwóch Amerykanów za kilera z FSB. Co wiemy o kulisach niedoszłej wymiany więźniów?

Pierwsza o przygotowywanej wymianie Nawalnego na agenta FSB Wadima Krasikowa, odsiadującego w Niemczech dożywocie za zamordowanie w Berlinie byłego czeczeńskiego komendanta polowego Zelimchana Changoszwilego, napisała wczoraj Maria Piewczich z Fundacji Walki z Korupcją (FBK) założonej przez Nawalnego. Warto jednak zaznaczyć, że już 17 lutego wspominała o tym rosyjska publicystka Julia Łatynina, ale przeszło to bez echa. Podobnie jak doniesienia niemieckiego „Bilda”. O co chodzi w całej historii z wymianą, do której nie doszło, i która oznaczała wyrok śmierci dla Nawalnego?

Zacznijmy od osób, które miały stać się przedmiotem wymiany niczym z zimnowojennych czasów. Wiemy o Nawalny, wiemy o Krasikowie. Piewczich nie wymieniła nazwisk dwóch Amerykanów więzionych w Rosji. Ale inne źródła nie mają wątpliwości: chodzi o Whelana i Gershkovicha. Aleksieja Nawalnego przedstawiać nie trzeba. Kim są zatem Krasikow, Whelan i Gershkovich?

Paul Whelan, lat 53, urodzony w Kanadzie były żołnierz amerykańskiej piechoty morskiej, obywatel USA, Kanady, Irlandii i Wlk. Brytanii. Weteran operacji w Iraku. Pracował później w pionie bezpieczeństwa dla amerykańskiej firmy działającej na rosyjskim rynku. Regularnie podróżował służbowo do Rosji. W grudniu 2018 został tam zatrzymany pod zarzutem szpiegostwa. W czerwcu 2020 skazany na 16 lat więzienia.

Evan Gershkovich, lat 32, Amerykanin. Syn żydowskiego małżeństwa, które wyjechało ze Związku Sowieckiego w 1979 r. Znakomity dziennikarz, korespondent „The Wall Street Journal” w Rosji. Pozostał tam także po wybuchu wojny z Ukrainy. Aresztowany w marcu 2023 pod zarzutem szpiegostwa – zdaniem ekspertów wyłącznie po to, by być „towarem” na wymianę.

Wadim Krasikow, lat 58, Rosjanin. Weteran wojny w Afganistanie. Były oficer specnazu MSW i FSB. Płatny zabójca. Schwytany za jedno z takich morderstw poszedł na współpracę z FSB. W 2019 roku zastrzelił w Berlinie gruzińskiego emigranta, weterana czeczeńskiej wojny niepodległość Zelimchana Changoszwilego. Szybko wpadł. W procesie niemiecki sąd uznał, że to był mord na zlecenie władz Rosji. Krasikow dostał dożywocie. Jego rodzina żyje na okupowanym Krymie pod ochroną FSB.

Rosja zwróciła się do Stanów Zjednoczonych o zgodę na przekazanie Krasikowa jeszcze w 2022 r., kiedy strony zgodziły się na wymianę handlarza bronią Wiktora Buta. Ale Niemcy od samego początku reagowały na te propozycje z wielką niechęcią - minister spraw zagranicznych tego kraju nazwał zabójstwo Zelimchana Changoszwilego wyzwaniem dla suwerenności Niemiec. Według rozmówcy portalu Bell, strona niemiecka nie była gotowa wymienić mordercy Changoszwilego na nikogo innego niż Nawalny. Umieszczenie Nawalnego na liście wymiany sprawiło, że przekazanie agenta FSB rosyjskim władzom było znacznie bardziej akceptowalne dla niemieckiego rządu, ponieważ lider rosyjskiej opozycji miał wielu zwolenników w Niemczech.

Według Piewczich zespół Nawalnego od dwóch lat pracował nad jego wymianą na któregokolwiek z rosyjskich szpiegów więzionych na Zachodzie. Wymiana mogła nastąpić wiosną 2023 r., ale wtedy się nie powiodła; niemniej jednak do grudnia 2023 r. "plan wrócił na właściwe tory". W rezultacie na początku lutego br. Putinowi zaproponowano wymianę Nawalnego i dwóch obywateli USA, których nazwisk nie podała, na Krasikowa. Zapewne chodzi o byłego żołnierza amerykańskich marines Paula Whelana i reportera „The Wall Street Journal” Evana Gershkovicha, którzy zostali oskarżeni o szpiegostwo i aresztowani w Rosji. Whelan został już nawet skazany. Putin zasugerował możliwą wymianę Krasikowa na Gershkovicha w rozmowie z Tuckerem Carlsonem. Nazwał przy tym Krasikowa "człowiekiem, który z patriotycznych uczuć wyeliminował bandytę w europejskiej stolicy". Prezydent Rosji nie wspomniał wówczas o Nawalnym.

15 lutego, jak twierdzi Piewczich, otrzymała informację, że "negocjacje są na końcowym etapie", a następnego dnia Nawalny zmarł w kolonii karnej. Zespół Nawalnego twierdzi, że Putin zdecydował się zabić polityka, gdy negocjacje były na końcowym etapie. "Putinowi powiedziano jasno: jedynym sposobem na zdobycie Krasikowa była wymiana go na Nawalnego. ‘Ach tak’, pomyślał Putin. - Nie będę tolerował Nawalnego na wolności, a skoro są gotowi zmienić Krasikowa dla zasady, powinniśmy po prostu pozbyć się przedmiotu negocjacji. W razie potrzeby zastąpić go kimś innym" – tak to interpretuje Piewczich.

Nawalny był świadomy dyskusji na temat możliwej wymiany, ale nie był wtajemniczony w szczegóły – powiedziała „New York Times” rzeczniczka nieżyjącego już lidera opozycji, Kira Jarmysz. Z kolei rosyjskie źródło Reutersa zaznajomione z negocjacjami twierdzi, że Nawalny i jego żona wiedzieli, że wymiana ma się odbyć i zgodzili się, aby polityk wziął w niej udział. Zmarł jednak 16 lutego. Dzień później znana dziennikarka Julia Łatynina – jako pierwsza - napisała, że „przez ponad rok trwały negocjacje w sprawie wymiany Aleksieja Nawalnego, bardzo skomplikowane negocjacje, w które zaangażowani byli zarówno Amerykanie, jak i Niemcy - proponowano wymianę na ‘berlińskiego zabójcę’ Krasikowa. Z różnych źródeł - nie mogę zagwarantować tych pogłosek - ku mojemu zaskoczeniu dowiedziałam się, że negocjacje były bardzo bliskie zakończenia...”. Według niej Nawalny miał być zwolniony w przedostatnim tygodniu lutego. Wśród pośredników – co jest nowością w porównaniu z innymi źródłami – miały być według Łatyniny, Zjednoczone Emiraty Arabskie. Niemiecki tabloid „Bild” donosi, że Nawalny miał zostać wymieniony na Krasikowa już 18 lutego.

Zachodnie media, powołując się na swe źródła, podają, że negocjacje w sprawie wymiany więźniów z udziałem Nawalnego rzeczywiście miały miejsce. Ale są różnice w informacjach, jeśli chodzi o etap, na jakim miały być te negocjacje w momencie śmierci Nawalnego. Anonimowy rozmówca rosyjskiej sekcji BBC zaznajomiony z rozmowami potwierdził, że wymiana Krasikowa na Nawalnego i Gershkovicha była omawiana przez grupę negocjatorów z Rosji, Niemiec i Stanów Zjednoczonych. Według niego negocjatorzy uzgodnili, że wymiana powinna nastąpić w dniach 15-16 lutego. Jednocześnie źródło nie wie, czy Putin wyraził ostateczną zgodę na wymianę. Chociaż, według źródła, trudno jest założyć, że taka opcja mogłaby być rozważana bez wcześniejszej dyskusji z prezydentem Rosji. „Frankfurter Allgemeine Zeitung”, powołując się na swoje źródła, pisze, że negocjacje "posunęły się daleko", co sprawiło, że niemiecki rząd był "szczególnie zszokowany" wiadomością o śmierci Nawalnego.

Według natomiast „Financial Times”, USA i Niemcy prowadziły rozmowy na temat możliwej wymiany Nawalnego na Krasikowa, ale Waszyngton nie złożył formalnej oferty. Źródła gazety zaznajomione z dyskusjami na ten temat powiedziały gazecie, że w ostatnich tygodniach prowadzono rozmowy na temat uwolnienia przez Rosję Gershkovicha, Nawalnego i Whelana w zamian za Krasikowa. Anonimowy zachodni urzędnik powiedział „The New York Times”, że odbyły się "wczesne dyskusje" na temat możliwości wymiany Nawalnego na Krasikowa, ale rozmowy nie były na końcowym etapie, jak twierdzi Piewczich. O tym, że dyskusje na temat wymiany więźniów z udziałem Nawalnego i obywateli USA były na wczesnym etapie, informuje też CNN.

Według źródła „NYT” wymiana Nawalnego Gershkovicha i Whelana na Krasikowa miała nastąpić w połowie lutego. To samo źródło potwierdziło słowa Piewczich, że w negocjacje zaangażowany był biznesmen Roman Abramowicz: „Początkowo plan zakładał wymianę tylko Gershkovicha i Abramowicz rozmawiał o tym z Putinem. Jedyną osobą, na którą Putin był gotów go wymienić, był Krasikow. Ale Niemcy byli temu zdecydowanie przeciwni, ponieważ był to problem amerykański. Kiedy w tym planie pojawił się Nawalny, Niemcy się zgodzili” - powiedział Reutersowi rozmówca. Według niego „wszystko zostało ostatecznie potwierdzone” podczas wizyty Scholza w Stanach Zjednoczonych w dniach 8-9 lutego, w tym szczegóły dotyczące czasu i miejsca wymiany. Drugie rosyjskie źródło Reutersa, bliskie Kremlowi, potwierdziło, że Rosja i Zachód osiągnęły zasadnicze porozumienie w sprawie wymiany Nawalnego i Gershkovicha, ale dokładne szczegóły umowy nie zostały jeszcze opracowane.

Ale teraz, gdy Nawalny nie żyje, zainteresowanie Berlina transakcją osłabło. „Nie mają już nikogo, za kogo warto byłoby wymienić sponsorowanego przez państwo zabójcę” - powiedział amerykański urzędnik, z którym rozmawiał „FT”.