Andrzej Nowak poleca: Kanon książek o Rosji

1. Spotkania z Rosją trzeba zacząć od jej ludowych korzeni. To właśnie z nich wyrasta kwiat oryginalnej, intrygującej kultury, odrębnej wyobraźni, którą trudno jest pojąć osobom z innego kręgu kulturowego - także politycznej. Pierwszy, zebrany przez Aleksandra Afanasjewa, wybitnego badacza folkloru i literatury, jeszcze w połowie XIX wieku kanon bajek ruskich wprowadza w ten świat: bohaterskich Ilji Muromców, leniwych Tłuściochów Tłuściochowiczów, tajemniczego Kościeja Nieśmiertelnego, okrutnych carów-ojczulków, chciwych bab, nieszczęśliwych carówien i baby-jagi. Przedziwna mieszanka pogańskiej i prawosławnej duszy tego osobnego, nieznanego właściwie gdzie indziej świata w oprawie bardzo absurdalnego humoru. Cerkiew: ściany z pierogów, dach z blinów, a w środku bydlątka rogate - karakon i szczypawica… Nic dziwnego, że bajki zebrane przez Afanasjewa do dziś inspirują pisarzy, kompozytorów, reżyserów.
"Rosyjskie bajki ludowe ze zbioru Aleksandra Afanasjewa"

2. Najwybitniejszy na Zachodzie znawca rosyjskiej kultury wprowadza w tę kulturę bardziej systematycznie. Historię napięcia między odrębnością, odmiennością kulturową tradycji Rosji, a jej związkami z Europą przedstawia od wyjścia Moskwy z północnoeuropejskiego lasu antyłacińską ideologią i od jej zwycięskiej (niestety) konfrontacji z otwartym na Europę Nowogrodem. Prowadzi tę fascynującą narrację aż po wiek XX. Poznajemy w niej sens wielkich metafor ikony, prawosławnego centrum duchowej tożsamości Rosji oraz topora, symbolu walki o przetrwanie w surowych warunkach Północy i odwiecznego buntu ludowego żywiołu.
James Billington "Ikona i topór. Historia kultury rosyjskiej"

3. Mamy i w Polsce znakomitych znawców rosyjskiej historii. Autorem fascynujących, niezmiernie żywym językiem pisanych syntez tych dziejów był historyk Ludwik Bazylow związany z Uniwersytetem Warszawskim. Wśród kilku wariantów jego historii Rosji najlepsza jest najobszerniejsza, dwutomowa edycja obejmująca okres od początku państwowości wschodnich Słowian do rewolucji bolszewickiej z 1917 roku. Bazylow, autor kilku kapitalnych monografii poświęconych ostatnim latom Rosji carskiej, dalej niż do roku 1917 się nie posuwał. W plastycznym zapisie tego, co wydarzyło się przed wystrzałem z "Aurory" pozostaje do dzisiaj nieprześcigniony.
Ludwik Bazylow "Historia Rosji"

4. Żeby zrozumieć fenomen rosyjskiego ekspansjonizmu, celów i metod jej polityki zagranicznej, trzeba sięgnąć do tej książki: do korespondencji Niemki na tronie rosyjskim z najwybit- niejszym sługą jej imperialnych planów (a także kochankiem i mężem). Jak rozprawić się z Polską, Turcją i Szwecją, jak zdobyć panowanie nad Eurazją? Trudno dodać coś do tego, co wymyślili w tym zakresie Katarzyna i Potiomkin. Kiedy ten ostatni martwił się, co powie Europa na zabór Gruzji, caryca odpisała: "Niech sobie szemrzą, a my róbmy swoje". Oto etos imperium.
"Jekatierina II i G.A. Potiomkin. Licznaja pieriepiska [Korespondencja osobista]
1769-1791", red. W.S. Łopatin

5. Rosja to nie tylko podboje i rozbiory, walka z Europą. To także - od XVIII wieku walka o miejsce w Europie, o miejsce w europejskiej kulturze. Symbolem tej walki, zasadniczo ważnej dla rosyjskiej tożsamości, jest Piotr I i zbudowane przezeń miasto z Sankt Petersburgiem na czele. Wielkim w tej walce zwycięstwem jest geniusz poetycki Alek- sandra Puszkina. Dzieje miłosnego trójkąta - Oniegina, Leńskiego i Tatiany - uwiecznione w "romansie wierszem" są zwierciadłem, w którym przegląda się Rosja europejska. Dla samego piękna tych wierszy warto nauczyć się rosyjskiego. I Zachód zaczął się uczyć.
Aleksander Puszkin "Eugeniusz Oniegin"

6. Innym uznanym "reprezentantem" wysokiej kultury rosyjskiej, przyciągającym rzesze wielbicieli także poza jej granicami, jest Fiodor Dostojewski. Ten geniusz najbardziej znany jest jako twórca "Zbrodni i kary". W swych tekstach wyraża jednak nie tylko ciemną stronę ludzkiej natury, ale i najgorsze instynkty rosyjskiego imperializmu. Jego artykuły publicystyczne zebrane w tych tomach pokazują szaleńcze kompleksy i apetyty owego imperia- lizmu: pomysły podziału świata do spółki z Niemcami, a potem już bez nich, wizje rosyjskiego Konstantynopola - i szczerą nienawiść do papiestwa, "polonizmu" i rewolucji uznawanej za ich narzędzie...
Fiodor Dostojewski "Dziennik pisarza"

7. Ostatni z największych twórców rosyjskiej literatury, który tworzył na przełomie XIX i XX wieku, jest przewodnikiem w stronę innej Rosji. To Rosja, która chce wyciskać z siebie
niewolniczą krew, kropla po kropli. Rosja inteligentów i wrażliwych kobiet, Rosja ludzi ukaranych i przegranych, których autor obdarza niezwykłym współczuciem i opisuje z dużą wrażliwością. Oczywiście jest w tych opowiadaniach także Rosja prymitywnych urzędników, prostactwa, nieczułości, brutalności, okrucieństwa. A może to jest razem już nie tylko Rosja, ale przed nami rysuje się cały świat - w którym ludzie marzą o innym, lepszym.
Antoni Czechow "Opowiadania"

8. Mickiewicz zawarł tu skrót całej polskiej mądrości i przenikliwości w widzeniu północnego imperium. Jak potem Maurycy Mochnacki - zobaczy w nim mechanizm ekspansji i niewolnictwa, jak Zygmunt Krasiński - matecznik rewolucji, jak Jan Kucharzewski - ciągłość od białego caratu do czerwonego, jak Feliks Koneczny - potęgę wpływów mongolskich. W fenomenalnym opisie "drogi do Rosji" Mickiewicz nie potępia, ale pyta: "gdy słońce wolności zaświeci,/ Jakiż z powłoki tej owad wyleci?/ Czy motyl jasny wzniesie się nad ziemię,/ Czy ćma wypadnie, brudne nocy plemię?".
Adam Mickiewicz "Ustęp Dziadów III części"

9. Rosja to gorący wulkan idei. Temperatura ich przeżywania w tym kraju jest większa niż gdzie indziej. Jakie to idee, dlaczego tak żywiołowe budzą emocje - w krąg tych pytań wprowadza kompetentnie polski ich badacz, uznawany (słusznie!) za najwybitniejszego na świecie znawcę myśli rosyjskiej. To nie jest tylko historia dla historyków. Jaki ślad w tej historii znaczy słowianofilstwo, jaki okcydentalizm, jaki próby liberalizmu, a jaki anarchizm - to kwestie dyskutowane w rosyjskich gazetach, domach i na Kremlu. Jeśli ktoś chce zrozumieć napięcia ideowe w Rosji Putina, musi sięgnąć po tę książkę.
Andrzej Walicki, "Zarys myśli rosyjskiej od oświecenia do renesansu religijno-filozoficznego"

10. Jak Rosja podbija swoich sąsiadów i jak ich próbuje spacyfikować, zasymilować? Jakimi argumentami przekonuje swoich poddanych i Zachód do dokonywanych aneksji? Jak "peryferie" imperium bronią się przed tą ekspansją? Te pytania, na przykładzie nie tylko Polski, Litwy i Ukrainy, ale także krajów Kaukazu i Azji Środkowej, stawia krakowski badacz. W tej panoramie imperializmu, obejmującej czas od Piotra I do Władimira Putina, odnajdujemy przegląd najważniejszych, "przeklętych problemów", które nękają rosyjskie elity sąsiadów po dziś.
Henryk Głębocki "Kresy imperium. Szkice i materiały do dziejów polityki Rosji wobec jej peryferii (XVIII-XXI wiek)"

11. O tym, że Rosja to nie tylko imperializm, ale i próby jego przezwyciężenia przez samych Rosjan, przypomina piękna biografia jednego z ojców rosyjskiej emigracji. Postać Alek- sandra Hercena, który poparciem dla polskiego powstania w 1863 roku zapłacił utratą wpływu na rosyjską opinię publiczną, fascynowała wielu badaczy i sympatyków "innej Rosji" na całym świecie. Śmiem jednak twierdzić, że ten właśnie pełnokrwisty portret autorstwa dwojga znakomitych rusycystów z Warszawy nie ma sobie równych. Nawet sir Isaiah Berlin, wielki miłośnik hercenowskiego liberalizmu, nie wytrzymuje tej konkurencji.
Wiktoria i René Śliwowscy "Aleksander Hercen"

12. Urodzony w Cieszynie, wychowany w Warszawie amerykański profesor z Harvardu, przez lata przygotowywał się do roli autora wielkiej syntezy strasznej rewolucji. Napisał wcześniej kilkanaście ważnych książek o historii Rosji i jej rozma- itych ideologiach. Jednak dopiero po doświadczeniu w funkcji doradcy prezydenta Ronalda Reagana w politycznej konfrontacji ze Związkiem Sowieckim (1981-1982) mógł stworzyć dzieło głęboko wnikające w mechanizm nie tylko idei, ale życia politycznego, które zrodziło sowieckiego Golema. Wstrząsająca synteza, pisana z perspektywy nie abstrakcyjnych ideałów, ale żywych ofiar systemu.
Richard Pipes "Rewolucja rosyjska"

13. Jeśli Pipes miał jakiegokolwiek konkurenta jako analityk rosyjskiej rewolucji, to wyłącznie mógł nim być, inny wielki historyk z Harvardu. Adam Ulam urodził się we Lwowie i lwowskim patriotą pozostał do końca życia. Całe życie poświęcił na badanie Rosji i ZSRR. Wśród ponad 20 jego książek "Bolszewicy" uznawani są za dzieło najdoskonalsze. To na pewno najlepsza analiza psychiki Lenina i jego towarzyszy. To także perfekcyjne studium dylematów władzy, którą zdobyli. Aż dziw, że ta książka do dziś nie doczekała się tłumaczenia na język polski.
Adam Ulam"The Bolsheviks. The Intellectual, Personal and Political History of the Triumph
of Communism in Russia"

14. Najbardziej znany z rosyjskich dysydentów, bohater, który odważył się przeciwstawić całej potędze KGB, latami przetrzymywany w szpitalach psychiatrycznych, został ostatecznie wymieniony na przywódcę komunistów chilijskich. Dzięki temu mógł Bukowski opisać swoje doświadczenie: człowieka próbującego żyć godnie w systemie sowieckim. Ta książka jest dla mnie bardziej przekonująca niż "Archipelag GUŁAG" Sołżenicyna. Ten ostatni bowiem nie wyszedł bez szwanku z sowieckiego systemu, czego dowiódł, przyjmując zaszczyty z rąk pułkownika KGB Putina. Bukowski pozostaje krytykiem totalitaryzmów do dziś.
Władimir Bukowski "I powraca wiatr"

15. Jak z ZSRR wyłoniła się Rosja w swoim obecnym politycznym, ekonomicznym i duchowym kształcie? Na to pytanie nikt nie udzielił odpowiedzi bardziej dogłębnej niż warszawski politolog. Po co przyszedł Gorbaczow, czyje interesy zrealizował Jelcyn, jak powstały majątki oligarchów i skąd się wziął Gazprom, dlaczego nie udała się liberalizacja gospodarki i demokratyzacja polityki w Rosji po obaleniu komunizmu? To pytania nie mniej istotne dla zrozumienia współczesnej sytuacji, które w błyskotliwy i rzetelny sposób podejmuje autor.
Włodzimierz Marciniak "Rozgrabione imperium. Upadek Związku Sowieckiego i powstanie
Federacji Rosyjskiej"
16. Jeden z najgłośniejszych pisarzy zastanawia się, jak będzie wyglądał jego kraj za 20 lat. Jeżeli utrzymają się obecne trendy, to chyba tak właśnie, jak opisuje to bardzo niepoprawny politycznie Sorokin. Nowi oprycznicy, neo-KGB, nawiązujące do tradycji morderców na służbie Iwana Groźnego, dokonuje zajazdów na przeciwników reżimu. Rosja otoczona wielkim murem, przez który wystają tylko rury z gazem i ropą. A za murem zachodnim: "wyciągnęła kopyta Europa, same cyberpunki arabskie po jej gruzach pełzają". Czy tak będzie? Nie musi. Ale może, jak sugeruje jej neoimperialna teraźniejszość (i słabość reakcji Europy na zagrożenie).
Władimir Sorokin "Dzień oprycznika"