Zmysłowe kino Andrzeja Wajdy

Skończył w tym roku dziewięćdziesiąt lat oraz swój kolejny film „Powidoki”, który wejdzie do kin jesienią. Jest w znakomitej formie, co udowodnił podczas spotkania z widzami w Krakowie. Andrzej Wajda obchodził tu swój okrągły jubileusz. Miasto poświęciło mu z tej okazji m.in. konferencję naukową, która zakończyła się wczoraj.

„Powidoki” na horyzoncie

Twórca „Popiołu i diamentu” odsłonił przed publicznością kulisy pracy nad „Powidokami”. To opowieść o malarzu - Władysławie Strzemińskim, który tworzył w kręgu polskich konstruktywistów. - Interesował mnie Strzemiński jako jeden z najbardziej pokrzywdzonych artystów okresu PRL-u. Władza odebrała mu wszystko; pozbawiła pracy, domu, zniszczyła studio, w którym tworzył. Malarz trafił na ulicę. Był wycieńczony. Taki Strzemiński stał się bohaterem mojego filmu - opowiadał Andrzej Wajda, który w roli malarza obsadził Bogusława Lindę. Czy ta rola otworzy aktorowi nowy rozdział w karierze?

Wajda nie pokazuj!

Reżyser „Kanału” słynie bowiem z dobrej ręki do aktorów, z których potrafi wydobyć niedostrzegane przez nikogo przymioty. Skąd ta umiejętność? - Jeżeli ktoś potrzebuje wolności, musisz mu ją po prostu dać - mówił Andrzej Wajda. To podstawowa recepta reżysera na powodzenie w zawodzie filmowca. Ale początki nie były łatwe.

- Chcąc osiągnąć najlepsze efekty w pracy z aktorami, postanowiłem, że najlepsze będzie pokazywanie im, jak mają dla mnie grać - powiedział Wajda. Z tej maniery skutecznie „wyleczył” twórcę Tadeusz Łomnicki, który na widok reżysera odgrywającego postaci ze swych filmów, powiedział: „Nie pokazuj, nie pokazuj, bo naprawdę ci tak zagram”.

- Dlatego często powtarzam początkującym twórcom, by słuchali tego, co inni mają im do powiedzenia: „Nie oburzajcie się. Nie mówcie »nie«, tylko »tak«. Czas na mówienie »nie« też nadejdzie” - zapewniał jubilat.

Podszepty za plecami

Dziś nie wypiera się, że wiele swoich sukcesów zawdzięcza ludziom, którzy nieświadomie poszeptywali mu różne sugestie. - Przemykali za moimi plecami, a ja uważnie ich słuchałem - przyznaje Wajda.

Reżyser przywołuje w tym kontekście jedno z pierwszych spotkań z malarzem - Andrzejem Wróblewskim; nastąpiło, gdy Wajda studiował malarstwo w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych. - Podszedł do mnie i zaproponował: „Przyjdź do mojej pracowni. Zobaczysz, jak maluję”. Poszedłem. Gdy zobaczyłem cykl „Rozstrzelań”, zrozumiałem, że nigdy nie będę malarzem. To, co powinno zostać namalowane - namalował Wróblewski. Lepiej nie można. Swojego miejsca zacząłem więc szukać na polu filmowym - wspomina Andrzej Wajda.

Podobnie kiełkowały później w głowie reżysera pomysły na kolejne filmy. - Raz przechodził obok mnie Andrzej Żuławski, który spytał: „Czytałeś »Ziemię obiecaną«?”. Odpowiedziałem, zgodnie z prawdą: »nie«. Na co on, wzruszył ramionami i rzucił tylko: »A ja tak«. Zaciekawił mnie. Oczywiście prędko sięgnąłem po powieść Władysława Reymonta i szybko zrozumiałem, że na jej podstawie musi powstać film - przywołuje zdarzenia z przeszłości Wajda.

A jak było z pamiętną sceną zapalania „spirytusowych zniczy” w „Popiele i diamencie”? - Kuba Morgenstern to wymyślił. Bohaterowie grani przez Adama Pawlikowskiego i Zbyszka Cybulskiego mieli początkowo rozmawiać o tym, kto zginął na wojnie, przy sałatce śledziowej. Zrezygnowałem jednak z tego, bo idea Morgensterna była lepsza. Ale podpalany spirytus nie płonął tak efektownie, jakbym tego chciał i wtedy krzyknąłem do kogoś z ekipy: „Przynieście mi tu paliwa do zapalniczek!”. Dopiero wtedy spirytusowe znicze zapłonęły!

Wajda odkrywany

Nie tylko Andrzej Wajda opowiadał o swojej twórczości. Przyglądali się jej również wybitni filmoznawcy, wypowiadający się wczoraj w Międzynarodowym Centrum Kultury. Prelegentów słuchał również reżyser. Szczególnie interesująco prezentowały się tezy o zmysłowym oddziaływaniu jego twórczości na widzów.

Naukowcy zwracali też uwagę na nadmiar wykorzystanych przez reżysera środków filmowego wyrazu - jako sposób na przepracowanie przez Wajdę wojennej traumy. Przedstawiali również „Wesele” jako dzieło nie tyle rozprawiające się z polskimi mitami, a utwór głęboko egzystencjalny, wyrażający przede wszystkim modernistyczne poczucie przemijania czasu.