Zabójstwo na granicy państwa polskiego. Witold Budziewicz, polski strażnik graniczny zginął 20 lipca 1939 roku [archiwalne zdjęcia]

Przedwojenną Gazetę Poranną dla Wszystkich - „Ostatnie Wiadomości”, wydrukowaną w Warszawie 24 lipca 1939 r. kolekcjoner starych dokumentów i fotografii z Kaszub i Kociewia Waldemar Śliwiński wypatrzył przed kilkoma dniami na stoisku ze starymi książkami w Gdańsku Przymorzu.

- Zaintrygował mnie nagłówek jednego z artykułów - mówi. - Duże litery krzyczały: „Spisek antyhitlerowski w Gdańsku. Gestapo przeprowadza olbrzymią czystkę”. Tekst opowiadał o reakcji mieszkańców Wolnego Miasta Gdańska na wieść o zamordowaniu polskiego strażnika granicznego.

„Wśród Niemców gdańskich wybuchła prawdziwa panika - czytamy w artykule. - Na skutek ciężkiej sytuacji finansowej Wolnego Miasta i kursujących pogłosek o mającej nastąpić dewaluacji guldena, ludność masowo zaczęła pozbywać się guldenów i zaopatrywać w walutę zagraniczną, a szczególnie w złote polskie.

Do wzrostów nastrojów panicznych przyczyniło się w niemałej mierze zabójstwo polskiego strażnika celnego. Gdy wiadomość o tym rozeszła się po Gdańsku, na ludność żyjącą w ciągłym podnieceniu i lęku padł strach. Obawiano się, że zabójstwo to może pociągnąć za sobą nieobliczalne skutki i w związku z tym wielu mieszkańców pogranicza zbiegło do Polski.

Hitlerowcy gdańscy, stwierdziwszy, jakie są nastroje ludności rozpoczęli akcję uspokajającą i to było zapewne w znaczniej mierze przyczyną, że Senat natychmiast po zabójstwie strażnika polskiego wyraził ubolewanie rządowi polskiemu”.

Kiedy Waldemar Śliwiński ustalił, że artykuł mówi o strażniku granicznym (a nie celnym, jak podawała warszawska gazeta) Witoldzie Budziewiczu, pochowanym pod koniec lipca 1939 r. w Skarszewach, zeskanował gazetę i skontaktował się z badaczami dziejów Skarszew.

- Budziewicz to, niestety, trochę zapomniana postać - twierdzi z żalem Maciej Mostowy, współtwórca Skarszewskiego Centrum Ekspozycji Historycznych. - Dobrze, że dzięki kolekcjonerskiej pasji pana Waldemara człowiek, który poległ przed wybuchem wojny, znów zostanie głośno przypomniany.

Padły strzały. Budziewicz osunął się martwy na ziemię, a Engler z towarzyszem uciekł na stronę Wolnego Miasta Gdańska

Wiesław Brzoskowski, historyk, dyrektor szkoły i autor kilkunastu monografii, poświęconych historii Skarszew i okolicznych wsi, od lat próbuje upowszechniać pamięć o pochodzącym z Litwy strażniku, zamordowanym na Kociewiu.

- Trzeba wiedzieć, że tuż przed wojną była to bardzo głośna sprawa - podkreśla. - Pisały o niej niemal wszystkie gazety.

Kilkadziesiąt dni później wybuch wojny światowej, która pochłonęła miliony istnień ludzkich, sprawił, że cicho zrobiło się wokół zabójstwa polskiego pogranicznika. I gdyby nie mieszkańcy Skarszew, tak by już zostało....

Tuż po wojnie w Skarszewach pojawił się Zygmunt Zieliński. Człowiek wielu zawodów, samorządowiec, burmistrz Skarszew i Kościerzyny, sędzia piłkarski, a w latach 50. XX wieku - korespondent terenowy „Dziennika Bałtyckiego” (w dokumentacji Skarszewskiego Centrum Ekspozycji Historycznych znajduje się kserokopia jego legitymacji nr 58, podpisana przez ówczesnego redaktora naczelnego gazety). Urodzony w Wadowicach, był trzy lata starszym kolegą z podwórka Karola Wojtyły, późniejszego papieża Jana Pawła II.

Zieliński w księdze zgonów USC w Skarszewach znalazł zapis, mówiący o zabójstwie: „Na doniesienie Posterunku Policji Państwowej w Skarszewach, z dnia 21 lipca 1939 r. (...) zapisano, że dn. 20 lipca 1939 ok. godziny 9.30 został zastrzelony Budziewicz Witold, syn Gustawa i Karoliny z d. Cholewa, urodzony 25.09.1902 r. w Jakubówka (Litwa), rzym.-kat. żonaty, strażnik graniczny zamieszkały w Bożympolu Królewskim pow. Kościerzyna. Wypadek zabójstwa Budziewicza miał miejsce w Trzciance, pow. kościerski”.

Korespondent terenowy „Dziennika Bałtyckiego” dotarł do bezpośrednich świadków wydarzeń, do jakich doszło na granicy Polski i Wolnego Miasta Gdańska, około 7 kilometrów od Skarszew. Na podstawie ich relacji sporządził pięciostronicowy rękopis.

Czytamy w nim, że w tamten upalny, słoneczny czwartek 20 lipca Budziewicz po zjedzeniu śniadania w stanicy straży granicznej Bożepole Królewskie-Trzcianka, przez lornetkę obserwował pas graniczny. Widzieli go i pozdrawiali znajomi rolnicy, uprawiający ziemię po obu stronach terenu przygranicznego.

Nagle Budziewicz zauważył, że od strony przejścia w Postołowie zbliża się znany mu osobiście celnik gdański, niejaki Engler wraz z drugim, już całkiem mu nieznanym mężczyzną w cywilu. Polak wsiadł na rower i ruszył w kierunku nieproszonych gości. Podjechał kawałek, oparł rower o słup telegraficzny i zawołał po polsku: - Engler, co ty robisz! Jesteś po polskiej stronie!

Wtedy z odległości kilku metrów padły strzały. Budziewicz osunął się martwy na ziemię, a Engler z towarzyszem uciekł przez łany zboża na stronę Wolnego Miasta Gdańska.

Dlaczego zastrzelili Budziewicza? Czy była to świadoma prowokacja, czy tragiczne w skutkach bezmyślne pociągnięcie za spust?

Dr Jan Daniluk, autor publikacji „Niespokojne lato. Sytuacja w Gdańsku w przededniu wybuchu II wojny światowej (czerwiec-sierpień 1939)” bardziej skłania się w stronę wersji o nieszczęśliwym wypadku.

- Akurat 20 lipca 1939 r. był pierwszym dniem, gdy na granicy pojawiła się nowa formacja celników gdańskich - mówi historyk. - Było to około tysiąca osób, w tym członków SA, którzy mieli być „czujkami” na wypadek ataku ze strony Polski. W tej naprężonej, bardzo nerwowej atmosferze, jaka wówczas panowała na linii Gdańsk--Waszawa, przy bojowych nastrojach, mogło dojść do tragedii.

Według doktora Daniluka, tekst w „Ostatnich Wiadomościach”, opisujący „panikę w Gdańsku”, zawiera jednak wiele prawdy. - Faktem jest, że na przełomie lipca i sierpnia 1939 r. doszło do poważnych zawirowań na rynku finansowym - twierdzi Jan Daniluk. - Mieszkańcy Gdańska, obserwując napiętą sytuację polityczną i słusznie przewidując, że coś się wydarzy, zachowali się racjonalnie, wykupując ze sklepów artykuły pierwszej potrzeby. Szerzyły się też pogłoski o celowej deprecjacji guldena gdańskiego. W tej sytuacji wieść o zabiciu na granicy polskiego strażnika, mogła tylko podgrzać nastroje.

Witold Budziewicz - jak podkreśla historyk - był pierwszym Polakiem - inspektorem granicznym, który w przededniu wybuchu II wojny światowej poniósł śmierć na służbie. Po nim, niestety, pojawili się kolejni zabici i ranni. Ostatnią ofiarą był Michał Różanowski z 2. Batalionu Strzelców z Tcze-wa, który zginął 16 sierpnia 1939 r. na szosie łączącej Miłobądz z Kolnikiem. Zwłoki 23-latka zostały zabrane do Gdańska, gdzie - w ramach śledztwa - przeprowadzono sekcję zwłok. Następnie wydano je stronie polskiej.

- Polacy przeprowadzili jeszcze raz sekcję, podczas której miano znaleźć w ciele zabitego pozostawione przez Niemców pakuły, trociny, zapisane kartki oraz fragmenty innych ciał z kobiecymi narządami rodnymi włącznie - mówi dr Daniluk. - Informacja na ten temat pojawiła się w depeszy Polskiej Agencji Telegraficznej. Komisarz Generalnego RP wysłał 23 sierpnia do prezydenta Senatu WMG pismo, w którym wprawdzie uznał działania Niemców za „tępe i nieludzkie okrucieństwo wyrażające się w ohydnej profanacji zwłok zabitego żołnierza”, ale równocześnie zrzekła się prawa do protestu. W tym czasie notowano bowiem szereg prowokacji ze strony niemieckiej, których celem było doprowadzenie do ataku Polski na WMG i pokazanie nas w oczach międzynarodowej opinii jako agresora.

Śmierć Budziewicza, który - prawdopodobnie - był jednym z rezerwistów wojskowych zmobilizowanych do Straży Granicznej w marcu 1939 roku wywołała powszechne poruszenie także wśród polskiej opinii publicznej. Pisały o niej zarówno gazety warszawskie, jak i krotoszyński „Tygodnik Powiatowy”, „Gazeta Bydgoska” (z nadtytułem „Gdańsk nie wyprowadzi nas z równowagi!”), jak i „Kurier Wileński”.

Dzięki kolekcjonerowi i pasjonatowi skarszewskiej historii Jackowi Żygowskiemu (który twierdzi, że jest kolejną osobą zainspirowaną do szukania śladów lokalnej historii przez Wiesława Brzoskowskiego), już wiemy, jak wyglądał zamordowany strażnik.
- Udało mi się kupić na aukcji internetowej wydawany w Poznaniu „Przewodnik Katolicki” z 6 sierpnia 1939 roku - mówi Żygowski. - Choć w gazecie było wiele mało interesujących mnie informacji, zrobiłem to ze względu na dobrze zilustrowany artykuł o pogrzebie Witolda Budziewicza. Do artykułu dołączono niewielkie zdjęcie portretowe, wykonane w pracowni znanego skarszewskiego fotografa Stefana Felskiego.

W zapiskach Zygmunta Zielińskiego pojawiła się także relacja z uroczystego pogrzebu strażnika. Witold Budziewicz został pochowany 22 lipca na cmentarzu katolickim przy ulicy Młyńskiej w Skarszewach. „W kondukcie pogrzebowym manifestacyjnie uczestniczyli mieszkańcy Skarszew i okolicznych wsi” - pisał Zieliński. „Były władze wojewódzkie z Torunia (...), komendant Straży Granicznej, Obrony Narodowej, oddziały Związku Strzeleckiego im. Przysposobienia Wojskowego, członkowie „Sokoła”, Katolickiego Związku Młodzieży (...).

Za trumną szła wdowa z dwójką nieletnich dzieci. Pogrzeb odbył się według ceremoniału wojskowego. Zastrzelonego strażnika pożegnał w imieniu władz wojskowych i cywilnych gen. Stanisław Grzmot-Skotnicki (dowódca Pomorskiej Brygady Kawalerii - red.). Na nowym cmentarzu, gdzie pochowano Witolda Budziewicza, postawiono pomnik-grobowiec”.

W publikacji książkowej Zygmunta Zielińskiego pt. „Dziś i jutro Skarszew” z 1963 roku, czytamy: „Nawet wówczas, gdy na granicy - w pobliżu Bożego Pola, gdańscy hitlerowcy z b. Zollamtu w Postołowie zastrzelili polskiego strażnika Budziewicza, gdy olbrzymie tłumy zjechały do Skarszew na pogrzeb poległego, władze państwowe reprezentowane przez obecnego na pogrzebie gen. Grzmot-Skotnickiego, nawoływały zebranych do zachowania spokoju, do wykazania zrozumienia, mydląc społeczeństwu oczy rzekomą przyjaźnią polsko-niemiecką”.

Kilka lat temu Wiesław Brzoskowski zdobył do swoich zbiorów zdjęcie z pogrzebu Budziewicza. Nad grobem stoją oficjele i szpaler wojskowych, choć, jak powiedzieli nam znawcy wojskowości, nie ma tam nikogo w generalskim mundurze. W pierwszym rzędzie widać mężczyznę, trzymającego za rękę jasnowłosego chłopca, prawdopodobnie syna strażnika. Za plecami mężczyzny stoi ciemnowłosa kobieta w kapeluszu. Żona?

- To była bardzo poważna uroczystość - mówi Wiesław Brzoskowski.

Tuż po wejściu niemieckich oddziałów do Skarszew hitlerowcy zbezcześcili grób Budziewicza, rozbijając pomnik na cmentarzu

Jak pisze Zieliński, tuż po wejściu niemieckich oddziałów do Skarszew 3 września 1939 roku hitlerowcy zbezcześ-cili grób Budziewicza, rozbijając jego pomnik-grobowiec na cmentarzu.

Jednak już po wojnie, jak potwierdził nam mieszkaniec Skarszew Henryk Donskoj, grób zamordowanego strażnika został częściowo odrestaurowany. Dziś jednak nie ma już po nim śladu. Dlaczego?
- Rozmawiałem na ten temat z obecnym księdzem proboszczem, ale nie mógł mi pomóc - twierdzi Wiesław Brzoskowski. - Nie znalazł żadnych śladów w dokumentacji parafialnej.

Mieszkańcy Skarszew mówią nieoficjalnie, że prawdopodobnie przyczyną był fakt, że nikt przez lata nie opłacał zaniedbanego grobu. Bliscy Budziewicza pochodzili z Litwy, nie wiadomo nawet, czy przetrwali wojnę. Zygmunt Zieliński, póki jeszcze żył, pilnował, by nikt nie śmiał tknąć mogiły pogranicznika. Kiedy zabrakło „strażnika pamięci”, czyli prawdopodobnie dwa lata po śmierci Zielińskiego, w 1999 roku, grób Budziewicza został zlikwidowany...

Są jednak inne ślady. W miejscu, gdzie zginął strażnik, w szczerym polu niedaleko wsi Bożepole Królewskie, obok ogrodzonej płotkiem kępy brzóz położono tablicę z napisem: „W tym miejscu zginął 20 lipca 1939 roku od kuli hitlerowskiej na posterunku strażnik graniczny Witold Budzie-wicz”. W 1989 r., w 50. rocznicę śmierci strażnika ufundowano niewielką, symboliczną tablicę na cmentarzu pomordowanych przez hitlerowców w Skarszewach, informującą, że Budziewicz „zginął na granicy państwa polskiego” .

Z dramatyczną historią spod Skarszew wiąże się jeszcze jedna historyczna zagadka. Doktor Jan Daniluk w jednej z publikacji Henryka Kuli, piszącego o polskich inspektorach celnych w Wolnym Mieście Gdańsku, znalazł akapit, mówiący, że... Witold Budziewicz wcale nie zginął 20 lipca 1939. Autor powołuje się na informację „od rodziny”. Dlaczego śmierć pogranicznika miała być sfabrykowana i co później miało się dziać z Budziewiczem, tego już nie podaje.

- Nie podaje też żadnych źródeł i nie rozwija tej tezy - mówi dr Daniluk. - Moim zdaniem, nie jest to wiarygodna informacja.

Dla mieszkańców Skarszew, zafascynowanych historią swojej małej ojczyzny, Witold Budziewicz pozostaje postacią symboliczną. Polakiem, który poniósł bezsensowną śmierć na służbie w przededniu jednej z najokrutniejszych wojen. Zginął tylko dlatego, że wypełniając swoje obowiązki próbował zatrzymać ludzi, którzy wtargnęli na obszar Rzeczypospolitej, krzycząc: - Jesteś po polskiej stronie!