Witold Urbanowicz: szybki jak kobra, ostry jak nóż

Należał do czołówki polskich pilotów myśliwskich. 17 pewnych i jedno prawdopodobne zestrzelenie dały mu drugie miejsce na liście polskich asów lotniczych, tuż za Stanisławem Skalskim.

Odznaczał się fenomenalną orientacją w powietrzu, świetnymi umiejętnościami pilotażowymi i niezwykłą walecznością. Był też inteligentnym i spostrzegawczym człowiekiem, który pozostawił po sobie bardzo ciekawe wspomnienia.
We wchodzącym właśnie na ekrany angielskim filmie „303. Bitwa o Anglię” (premiera 17 sierpnia) w rolę Witolda Urbanowicza wciela się Marcin Dorociński. Z kolei w polskim obrazie „Dywizjon 303. Historia prawdziwa” (premiera 31 sierpnia), nakręconym na podstawie znanej książki Arkadego Fiedlera, Urbanowiczem jest Piotr Adamczyk.

Kariera wojskowa Witolda Urbanowicza zaczęła się w 1925 r. od wstąpienia do Korpusu Kadetów Nr 2 w Modlinie. Po zdaniu matury dostał się do Szkoły Podchorążych Lotnictwa w Dęblinie. Ukończył ją w 1932 r. i jako podporucznik obserwator został skierowany do służby w nocnym dywizjonie bombowym 1. Pułku Lotniczego. Tak więc ten wybitny myśliwiec zaczynał swoją służbę jako lotnik bombowy, a w dodatku obserwator…

Ciągnęło go jednak do lotnictwa myśliwskiego. Przeszedł kurs pilotażu w Dęblinie i trafił do 113. Eskadry Myśliwskiej, a potem do rywalizującej z nią słynnej 111. Eskadry „Kościuszkowskiej”. Już wtedy wyróżniał się umiejętnościami i mimo młodego wieku został zastępcą dowódcy.

Podczas służby w 111. Eskadrze w 1936 r. Urbanowicz zaliczył swoje pierwsze zestrzelenie. - Będąc wraz z 111. Eskadrą Myśliwską oddelegowany na tzw. zasadzkę KOP-u, przechwycił wraz z plut. Nałęczem sowiecki samolot zwiadowczy. Rosjanie dokonywali zwiadu w rejonie umocnionym Sarny, który w owym czasie był właśnie w trakcie rozbudowy.

Zapewne polski myśliwiec podszedłby do intruza rutynowo, przepędzając go z powrotem na jego terytorium, jak to już się wcześniej zdarzało, gdyby nie to, że nerwowy obserwator w sowieckim samolocie otworzył doń ogień z karabinów maszynowych. Skończyło się na tym, że zestrzelony sowiecki dwupłat R-5 wraz załogą skończył swój żywot gdzieś w poleskich błotach.

Z powodu tego pierwszego powietrznego zwycięstwa Urbanowicz miał dość spore kłopoty, choć Polacy i Sowieci uznali sprawę za „ściśle tajną” i tematu w ogóle nie nagłaśniano - mówi Robert Gretzyngier, badacz dziejów lotnictwa polskiego, współautor książek „Asy lotnictwa polskiego” i „Polacy w obronie Wielkiej Brytanii”.

Już wtedy dał się poznać ze swojego hardego i bezkompromisowego charakteru. Nie ukrywał swojego zdania i często sprzeciwiał się przełożonym. Ze stanowiska zastępcy dowódcy eskadry wyleciał, bo skrytykował jednego z wyższych oficerów. Nie przyjęto jego podania do Wyższej Szkoły Wojennej. Z kolei podczas międzynarodowych zawodów lotniczych w Warszawie przyłapał myszkującego w hangarach słynnego niemieckiego konstruktora Willy’ego Messerschmitta i kazał go aresztować, co o mało nie wywołało skandalu.

Te i inne zachowania sprawiły, że niepokornego pilota usunięto z eskadry liniowej i skierowano do szkolenia podchorążych w Dęblinie. Zyskał tam opinię dobrego i fachowego choć bardzo wymagającego instruktora. Podwładni nadali mu przydomek Kobra, bo tłumaczył im, że pilot w powietrzu musi być zdecydowany i szybki jak kobra. Z kolei koledzy nazywali go Le Kuto, od francuskiego „Le couteau”, czyli nóż. Bo był ostry jak nóż.

Wybuch wojny zastał go nad ranem 1 września w powietrzu podczas lotu szkolnego z podwładnym. Potem, razem z innymi instruktorami z Dęblina, latał bojowo atakując niemieckie wprawy bombowe. Okazało się wtedy, że polscy piloci nie ustępują umiejętnościami Niemcom, natomiast samoloty, jakimi dysponują (P.11a, P.7a) są zdecydowanie przestarzałe.

7 września Urbanowicz został wysłany na czele kompanii podchorążych z Dęblina do Rumunii. Miał tam odebrać przysłane przez Francję i Anglię samoloty myśliwskie, przeszkolić się na nich i wejść do walki. Kiedy jednak na granicy okazało się, że maszyn nie ma, zawrócił do kraju.

Wzięty do niewoli przez Sowietów brawurowo uciekł i dołączył do swoich podchorążych. Potem pokonał klasyczną drogę wielu polskich lotników: internowanie w Rumunii, pełna przygód ucieczka i podróż drogą morską do Francji, cały czas na czele oddanej mu pod opiekę kompanii. Przeżycia te opisał potem barwnie w swoich wspomnieniach zatytułowanych „Początek jutra”.

Gdy we Francji nie udało mu się dostać do latania bojowego, zdecydował się przyjąć brytyjską ofertę i razem z innymi polskimi pilotami wstąpić do RAF-u. W styczniu 1940 r. znalazł się na Wyspach Brytyjskich.
Przeszedł przeszkolenie i zapoznał się z angielskimi maszynami. Przydzielono go do 601. Dywizjonu Myśliwskiego RAF, w którym latał na Hurricane’ach. Już cztery dni po przybyciu do nowej jednostki, 8 sierpnia, strącił pierwszy niemiecki samolot - Messerschmitta Bf 110. Potem trafił do 145. Dywizjonu Myśliwskiego, w którym 12 sierpnia zestrzelił Ju 88.

Pod koniec sierpnia przeniesiono go do polskiego Dywizjonu 303, gdzie został dowódcą eskadry „A”. 6 września zestrzelił kolejnego Messerschmitta Bf 109. W tym samym dniu ciężko ranny został dowódca Dywizjonu, mjr Zdzisław Krasnodębski, a Brytyjczycy natychmiast mianowali Urbanowicza jego następcą.

Objęcie dowództwa przez Urbanowicza to typowy przykład zderzenia brytyjskiego pragmatyzmu i polskiej biurokracji. W brytyjskim rozumowaniu dowództwo jednostki obejmował najstarszy i najbardziej doświadczony pilot, który miał posłuch i był w stanie w trudnych chwilach poradzić sobie nie tylko z wysiłkiem bojowym, ale i rozumiał działanie brytyjskiego systemu obronnego. A Urbanowicz wszak kilka tygodni wcześniej miał okazję latać w jednostce RAF.

- W dniach, gdy potrzebny był element integrujący wśród lotników Dywizjonu, w miejsce zestrzelonego i leczącego poparzenia w szpitalu Krasnodębskiego Inspektorat Sił Powietrznych przysłał kpt. Jerzego Orzechowskiego, który nie miał żadnych związków z jednostką. Był obcym wśród swoich. Dlatego też jego kandydatura i obecność zostały oprotestowane przez lotników Dywizjonu 303. i dowódcą pozostał Urbanowicz.

Zadziwiający fakt, w który do dziś trudno uwierzyć, że solidarność podwładnych doprowadziła do zmiany decyzji zwierzchników. Urbanowicz był lubiany, choć jego wyniosła postawa i flegmatyczny sposób bycia przyniosły mu przezwisko „Anglik” - wyjaśnia Robert Gretzyngier.

„Kobra” dowodził 303. w najgorętszym okresie Bitwy o Anglię. Spisywał się świetnie zarówno jako dowódca jednostki, jak i indywidualny pilot myśliwski. Dwa razy w ciągu jednego dnia zestrzelił po cztery samoloty.

Wrodzone umiejętności połączone z doświadczeniem wyniesionym z kampanii wrześniowej sprawiały, że w powietrznych walkach Urbanowicz był jednym z najlepszych. Wspaniale orientował się w przestrzeni, był niezrównany w pojedynkach kołowych, a spostrzegawczości inni mogli mu zazdrościć.

Tak przeżycia z jednego z pojedynków opisał w swoich wspomnieniach zatytułowanych „Świt zwycięstwa”:

Trzymałem palec na spuście. Kilkadziesiąt metrów przed skałami Niemiec wyrwał w górę. W tym samym momencie otwarłem ogień, układając krótkie serie na jego samolocie. Czułem na całym ciele, jak mój samolot hamuje wskutek ognia z ośmiu karabinów maszynowych. Messerschmitt przewrócił się na plecy, runął do wody, wybuchł jak bomba. Podrzuciło moim samolotem, woda z oliwą ochlapała wiatrochron

W sumie w Bitwie o Anglię zestrzelił 15 niemieckich samolotów.

21 października 1940 r. skończyła jego kadencja na stanowisku dowódcy Dywizjonu 303. Skierowano go na odpoczynek, potem zaś przeznaczono do służby sztabowej. Został oficerem łącznikowym w 11. Grupie Myśliwskiej, a potem organizatorem 1. Polskiego Skrzydła Myśliwskiego.

Ze względu na trudny charakter, ale i szacunek, jakim obdarzany był przez Brytyjczyków, Urbanowicz nie był lubiany w sferach dowódczych Polskich Sił Powietrznych. Po upływie okresu dowodzenia Skrzydłem zepchnięto go więc zupełnie na boczny tor. Został wysłany do USA z misją werbowania ochotników do polskiej armii…

Kolejnym etapem odsuwania było skierowanie do służby dyplomatycznej. Jesienią 1942 r. został mianowany zastępcą attaché lotniczego w ambasadzie RP w Waszyngtonie. W Stanach spotkał generała Claire’a Channaulta, którego poprosił o przyjęcie do amerykańskiego lotnictwa i wysłanie na front chiński-japoński. W ten sposób w jesienią 1943 r. znalazł się w Chinach i przystąpił do lotów bojowych.

W szeregach 75. Dywizjonu Myśliwskiego USAAF zwanego „Latającymi Tygrysami” walczył z Japończykami, eskortował bombowce i transportowce, zwalczał cele naziemne. 11 grudnia na swoim myśliwcu Curtiss P-40 zestrzelił dwa myśliwce japońskie.
- Nie dość, że je zestrzelił, to jeszcze zdjął je z ogona swojego dowódcy, mjr. Elmera Richardsona. Jak wspominał Myron Levy, adiutant 75. Dywizjonu (75. FS): „Byliśmy w Chinach elitarną jednostką i wiedzieliśmy o tym. Być w 75. FS było czymś szczególnym. Group Captaina Urbanowicza przyjęliśmy z pewną rezerwą. Widzieliśmy niejednego z tych europejskich bohaterów jak spadał na tyłek. Ale nie Urbanowicz. Szybko się dostosował i byliśmy dumni, że był jednym z nas”. W sumie Urbanowicz w trakcie pobytu w tej jednostce wykonał 14 lotów bojowych, więc liczba jego zwycięstw powietrznych jest skromna - podkreśla Robert Gretzyngier.

A tak sam Urbanowicz opisywał specyfikę starć z Japończykami w kolejnej swojej wspomnieniowej książce „Ogień nad Chinami”: „Wolałem walkę z niemieckimi myśliwcami, byli mniej natrętni od Japończyków. Japońscy piloci marzyli o zwycięstwie za wszelką cenę albo o śmierci w walce i zostaniu bohaterami, byli nieludzko fanatyczni. Ja takich wysokich ambicji nie miałem. Chciałem wrócić żywy do bazy”.

Po powrocie z Chin, już jako podpułkownik, został attaché lotniczym w Waszyngtonie. Służył tam do lipca 1945 r., do chwili cofnięcia uznana polskiemu rządowi przez Waszyngton. Wrócił do Europy, zdemobilizował się i przez okupowane Niemcy dotarł do Polski.

W kraju odwiedził m.in. rodzinną miejscowość Olszanka oraz Suwałki. Jako że zainteresował się nim Urząd Bezpieczeństwa, a groźba aresztowania stawała się coraz poważniejsza, uciekł przez granicę na Zachód.

Wrócił do USA i osiadł w Nowym Jorku. Znalazł pracę jako pilot komunikacyjny w liniach lotniczych American Overseas Airlines, Eastern Airlines i Republic Aviation. W 1973 r. przeszedł na emeryturę, ale nadal pracował jako konsultant dla rozmaitych firm lotniczych.

Działał w Stowarzyszeniu Lotników Polskich oraz Stowarzyszeniu Amerykańskich Asów Myśliwskich. Spisał swoje wojenne przeżycia, które w latach 60. w wersji częściowo ocenzurowanej ukazały się w wydawnictwie Znak i zdobyły dużą popularność. Były to książki: „Myśliwcy”, „Początek jutra”, „Świt zwycięstwa”, „Ogień nad Chinami” i „Latające Tygrysy”.

- Urbanowicz miał talent do przekazania swoich wrażeń, choćby z pobytu w Chinach. W sposób barwny opisał warunki życia oraz latania na Dalekim Wschodzie. Pamiętam, że gdy spotkaliśmy się z nim podczas jednej z jego wizyt w Polsce w latach 90. XX w. i nagabywaliśmy, by opowiedział szczegóły swych zmagań z Bitwy o Anglię, to z uporem godnym dobrej sprawy wracał do swoich wspomnień z Chin. Tak wryła się mu w pamięć ta niepowtarzalna dalekowschodnia przygoda, że okres, gdy odnosił swe największe sukcesy w walce z niemieckimi samolotami stał się dla niego drugoplanowy - mówi Gretzyngier.

Do Polski przyleciał w 1991 r. Cztery lata później prezydent Lech Wałęsa mianował go generałem brygady. Zmarł 17 sierpnia 1996 r. w szpitalu dla weteranów wojennych na nowojorskim Manhattanie. Miał 88 lat. Pochowano go na cmentarzu polskiego Narodowego Sanktuarium Matki Bożej Częstochowskiej w Doylestown w Pensylwanii.