Słowianie byli postrachem Bałtyku. ROZMOWA z Arturem Szrejterem o wielkiej wyprawie księcia Racibora

Zdobycie Konungaheli w 1136 roku to jedno z najważniejszych wydarzeń związanych z panowaniem Bolesława III. I chociaż pojawiało się w polskiej historiografii, to Pana książka pod wieloma względami ma charakter pionierski.
Bolesław Krzywousty prowadził wojny ze wszystkimi sąsiadami Polski, także z Duńczykami, przeciwko którym wymierzona została wyprawa na Konungahelę. Miasto to było jednym z najbogatszych portów handlowych północnej Europy i miejscem zjazdów władców skandynawskich. Krzywousty wysłał tam potężna armię - prawie 700 okrętów i niemal 30 tysięcy wojowników - gdyż taka demonstracja siły miała rzucić Skandynawów na kolana. I rzuciła. Dowodzący flotą książę Pomorza Zachodniego Racibor zdobył miasto i przywiózł ogromne łupy. W rezultacie zarówno on, jak i jego władca zwierzchni, Bolesław III, stali się faktycznymi hegemonami zachodniego Bałtyku. Zapomniana w naszej historiografii wyprawa na Konungahelę była jedną z największych operacji wojennych, jakie Polska przeprowadziła w całym średniowieczu! Polityką północną - czyli dotyczącą Skandynawii - piastowskiej Polski zajmowano się w naszej nauce właściwie tylko w okresie międzywojennym i tuż powojennym. Potem polscy badacze rzadko wracali do tego tematu, gdyż byli przekonani, że opisujące tamte wydarzenia sagi skandynawskie są mało wiarygodne. Do przeciwnych wniosków doszli naukowcy skandynawscy i zachodnioeuropejscy, dlatego musimy teraz nadrabiać stracony czas i znów zwrócić uwagę na stosunki (wojenne, dynastyczne, handlowe, kulturalne) Słowian ze Skandynawami. Stąd mój pomysł na popularnonaukową serię "Wojny wikingów i Słowian". Książka "Wielka wyprawa księcia Racibora" jest jej pierwszą odsłoną.

Chociaż mówimy o publikacji popularnonaukowej, to zainteresowanie nią wykroczyło poza krąg historyków.

Temat okazał się atrakcyjny nie tylko dla miłośników epoki, ale także dla fanów fantasy, którzy chętnie czytającą o wczesnym średniowieczu, jak również dla ludzi zajmujących się rekonstrukcjami historycznymi i dla miłośników (a nawet wyznawców) pogańskich wierzeń Słowian. Razem tworzą naprawdę liczne grono odbiorców. Tematyka słowiańska jest obecnie w Polsce bardzo modna.

Odtwarzanie wydarzeń sprzed 900 lat nie jest zadaniem łatwym, szczególnie gdy dotyczy "dzikiej" Północy.Na szczęście zachowały się średniowieczne źródła pisane mówiące o ówczesnych wydarzeniach, trzeba wszakże analizować je ostrożnie, gdyż tylko niektóre są wiarygodne. Jeśli jednak dysponuje się odpowiednim warsztatem krytycznym, można z dużą dozą pewności stwierdzić, którym przekazom ufać. Poza tym narasta wręcz lawinowo ilość odkryć archeologicznych. Dzięki znaleziskom możemy naprawdę dużo powiedzieć o ówczesnych grodach, dworach królewskich, handlu, uzbrojeniu czy ubiorze. Wyłania się fascynujący obraz ludzi, którzy wcale nie byli biedni, brudni ani zacofani kulturalnie, jak często się ich przedstawia. Pamiętajmy, że naukowiec czy też popularyzator nauki zajmujący się wczesnym średniowieczem nie może czerpać tylko ze znanych od dawna źródeł pisanych. Musi je porównywać ze znaleziskami archeologicznymi, z ustaleniami etnografów, z wnioskami religioznawców dotyczącymi wierzeń pogańskich, z krytycznoliteracką analizą dawnych kronik i sag. Tylko dzięki metodzie porównawczej, czyli interdyscyplinarnej, nauki historyczne mogą dochodzić do nowych wniosków.

Sięgając w swoich badaniach do sag skandynawskich rzucił Pan wyzwanie tak cenionemu mediewiście jak profesor Gerard Labuda. To, można powiedzieć, zamach na świętość...Profesor Labuda był gigantem polskiej nauki, pozostawił setki znakomitych opracowań, co nie znaczy, że nie można dziś dyskutować z jego ustaleniami. Byłoby dziwne, gdyby dzisiejszy badacz lub popularyzator nauki bez zastrzeżeń przyjmował wnioski poczynione kilkadziesiąt lat temu, gdyż dowodziłoby stagnacji badań historycznych i archeologicznych przez cały ten okres. Badania owe wyraźnie zaś pokazują, że przeszłość Słowiańszczyzny wyglądała troszkę inaczej, niż wynikało to z teorii wielu polskich historyków doby powojennej. Okazało się, że Słowianie nie mieszkali na naszych ziemiach "od niepamiętnych czasów", a dopiero od V-VI wieku. Że na terenach słowiańskiego Pomorza naprawdę istniało we wczesnym średniowieczu silne - ale pokojowe - osadnictwo skandynawskie. Że w wielu sagach zachowały się wiarygodne przekazy o różnorakich kontaktach Słowian ze Skandynawami. I to nie tylko w sagach "historycznych", ale nawet niektórych "mitycznych" - np. "Saga o Wölsungach" mówi o ściąganiu przez króla Helgiego wojsk z miejsc, które noszą nazwy słowiańskie. Opis ten był zapewne echem jednego z licznych konfliktów między Słowianami a Skandynawami. Profesor Labuda zawsze był dla mnie wielkim autorytetem, jednak nauka nieustannie się rozwija. Kwestionowanie ustaleń wcześniejszych historyków nie ma nic wspólnego z szarganiem świętości, tylko z naturalnym procesem przyswajania nowych odkryć. Za jakiś czas przyjdzie kolejne pokolenie badaczy, które zrewiduje wizje dzisiejszych naukowców. I tak ma być, bez przemian nauka nie byłaby nic warta.

"Wielką wyprawą księcia Racibora" przypomniał Pan, że Słowianie byli postrachem Bałtyku i to wcale nie mniejszym niż słynni wikingowie.Wikingowie łupili zachodnią Europę, dotarli do Ameryki, opanowali szlaki handlowe Rusi. Dlaczego więc tak mało się mówi o ich zwycięstwach nad Słowianami nadbałtyckimi? Bo na tym polu Skandynawowie nie mieli specjalnie czym się chwalić. Słowianie zachodni po zasiedleniu południowych wybrzeży Bałtyku w wiekach V-VII bardzo szybko wykształcili analogiczną do skandynawskich wikingów grupę morskich piratów i kupców, których nazywano wiciędzami. A że ludy słowiańskie stworzyły nad Bałtykiem silne państwa plemienne, których centrami były bogate porty handlowo-wojenne, wiciędze mieli skąd wyruszać na wyprawy i mieli dokąd wracać z łupami. Na kogo zaś się wyprawiali? Właśnie przede wszystkim na Skandynawów. Część srebra, które wikingowie złupili w Anglii czy kraju Franków, potem trafiała w ręce Słowian, bo to oni od X do połowy XII wieku najeżdżali Duńczyków. Cały ten okres to znacząca przewaga pirackich i wojennych flot słowiańskich nad flotami wikingów. Mało się o tym mówi w szkole, na szczęście teraz zarówno w nauce, jak i wśród odbiorców panuje okres zwiększonego zainteresowania dokonaniami Słowian nadbałtyckich. Należy go wykorzystać, aby uświadomić czytelnikom, że Słowianie nie byli potulnymi barankami, które czekały, aż przyjdzie zły Niemiec albo włochaty wiking i ostrzyże je z runa. Słowianie sami byli wilkami, strzygącymi Skandynawów, a nawet potężnych Niemców. Trwało to całe stulecia, nim w końcu Niemcy i Duńczycy zjednoczyli siły i w toku krwawych walk w drugiej połowie XII wieku zgnietli opór Słowian nadbałtyckich (w tym Pomorzan) i połabskich (czyli zamieszkujących od VI do XII wieku tereny między Odrą a Łabą - właściwie cały obszar byłego NRD).

Właśnie - mimo że takie wyprawy jak ta na Konungahelę kończyły się sukcesem - wkrótce nastąpił zmierzch świata Słowian nadbałtyckich i połabskich.
Fakt, że Słowianie nadbałtyccy i połabscy tak długo opierali się naporowi Niemców i Duńczyków wynikał z ich dużej liczebności i niezwykłej waleczności. Pozostawali jednakże rozbici na wiele małych państewek, które pod koniec wczesnego średniowiecza zostały po kolei podbite przez cesarstwo i państwo duńskie. Poza tym Słowianie połabscy do końca pozostali poganami, gdyż chrześcijaństwo utożsamiali z niemieckimi agresorami. Właśnie wokół świątyń pogańskich bogów skupiał się opór, a wiciędze łupili "w imię" Świętowita albo Trzygłowa. Ale w ówczesnej Europie nie było już miejsca dla pogan. Kiedy zaś w 1168 roku Duńczycy zdobyli największą słowiańską świątynię - w Arkonie na wyspie Rugia - zakończyła się epoka dominacji wiciędzów na Bałtyku. Niedługo potem także silne, ludne i bogate Pomorze Zachodnie musiało uznać zwierzchnictwo duńskich władców. Polska nie mogła mu pomóc, gdyż w czasie rozbicia dzielnicowego książęta poszczególnych ziem polskich mieli inne problemy niż ochrona Pomorza. I tak skończył się kilkusetletni okres dominacji flot słowiańskich na Bałtyku.
Rozmawiał Marek Adamkowicz