Rzuć wapno na druty, czyli odzywki sprzed lat

Fri, lol, nieogar, nołlajf… Ze zrozumieniem tego, co mówią dziś młodzi ludzie, „wapniacy”, czytaj - wcześniej urodzeni, miewają trudności. Zanim jednak wapniacy stali się wapniakami, również byli małolatami i - ku przerażeniu entuzjastów „czystej” polszczyzny - mieli własną gwarę, jedyny w swoim rodzaju kod językowy, którym się posługiwali i który z gruntu obcy był „jareckim”. Tak już w latach 70. zeszłego stulecia nazywano rodziców.

- Oczywiście, mówiło się też „starzy”, „stary”, „starszy”, rzadziej „tato”, „ojciec” - wspomina rzeszowianin Paweł Pasterz, popularyzator nauki i techniki. - Inne słówko to właśnie „wapniak”. No i słynne było powiedzonko: „Rzuć wapno nadruty”. Znaczyło: „Poproś rodzica do telefonu”.

Do słów, które współcześnie są na młodzieżowym topie, zalicza się „sztos” (wariantywnie: „sztosik”, „sztosowo”, „sztosiwo”), co oznacza coś dobrego, fajnego. W latach 70. i 80., kiedy sztubak chciał wyrazić zadowolenie albo pochwałę, mówił „extra”, „w pytę”, „git”. Bywało również „fajowo” czy „fajowsko”, a w końcu szaloną popularność osiągnęło „spoko”.

Tego typu słowa rzadko odnosiły się do instytucji szkoły („budy”), bo tej się przeważnie nie lubiło. Na różne sposoby dawano temu wyraz w języku. Momentami wręcz wiało grozą, bo oto plan lekcji okazywał się być, dajmy na to, „planem tortur”, a „pytanina” przez całą lekcję - „rzezią niewiniątek”.

- Ze szkolnych wyrażeń przypominam sobie „goga”, zapewne skrót od pedagoga. O gogach pisał w swoich powieściach Edmund Niziurski. Na dyrektora szkoły mówiło się „dyro”, „dyrek”. Ocena niedostateczna była „pałą”, „lufą”, a na przeciwnym biegunie szkolnych stopni znajdowała się „piona”.

- nadmienia Paweł Pasterz.

Ktoś, kto trzymał rękę na pulsie w kwestii najnowszych trendów w szczeniackim języku, zyskiwał w oczach nie tylko szkolnych kumpli i mógł tym słownictwem „zaszpanować” jak - nie przymierzając - kolorowym plakatem Bruce’a Lee. Szpanerami mogli stać się ici, którzy mieli „szmal” vel „szmalec” ew. „forsę”, „kasę”.

W przypadku smarkaterii żadne znaczące kwoty pieniędzy zwykle jednak nie wchodziły wrachubę, jeśli już to np. „kafel”, „tysiak” „patyk” bądź „koło” - jak z reguły mówiono na tysiąc złotych.

- Mnie utkwiły w pamięci takie określenia, jak „tauzen” i „kopernik” - dorzuca Pasterz. - A złotówki funkcjonowały jako „zety”, „złocisze”.

Kto dysponował aż milionem zetów, ten miał „melona”. Po przełomie w1989 roku melona wyparła „bańka”. Modna była, z tym że też tylko do czasu. W połowie lat 90. przeprowadzono denominację, wskutek czego bańka przestała być milionem, a miała odtąd wartość 100 zł. To miało nanią niekorzystny wpływ. Zdenominowana bańka straciła w oczach użytkowników slangowej polszczyzny, chociaż całkiem z obiegu dziś jeszcze nie wypadła.

W pewnym wieku chłopcy zaczynają się interesować dziewczynami - i vice versa. Dzisiejsza „loszka” wczoraj była „laską”, „lasencją”, „dżagą”, „siksą”, „szprychą”. Tych słów używały też dziewczyny, a o chłopakach mówiły np. „men”. Jeśli ktoś „miał do kogoś romans”, to wcale nie znaczyło, że się w tym kimś „zabujał”, tylko ma sprawę do omówienia.

- Kiedyś biust - nie wiedzieć czemu - to były „uszy”. „Panienki” o niepokaźnych uszach dzierżyły miano „desek”. Jak chodzi o takie oldschoolowe sformułowania, kojarzę jeszcze np. „piękną Mary z domu starców”. To o dziewczynie, której Pan Bóg poskąpił wdzięku i urody

- wspomina z uśmiechem Tomek, przedstawiciel handlowy z Rzeszowa, rocznik 1974.

Bywało, że o względy jednej panienki rywalizowało dwóch gości. I bywało, że konflikt starano się rozwiązać przy użyciu pięści. Nazywało się to „wyjściem na solo”.

- Czasami padało hasło: „Chodź na śnieg”. A niektórzy dodawali: „Śniegu nie ma, przegrałeś” - uśmiecha się Paweł Pasterz.

Zdarzało się, że uczestnicy „solówy” mieli pecha, bo namierzyli ich stróże prawa. Tych nazywano - jasna sprawa - gliniarzami, a oprócz tego m.in. „pałami”, „mendami”, „smerfami”. Charakterystyczny niebieski pojazd nosił nazwę „kabaryny”, „suki”. A gdy ktoś uznał, że jego kolega ma niskie IQ, plecie androny lub nieracjonalnie się zachowuje, pytano: „Głupi czy z milicji?”

Nie da się ukryć, że młody człowiek od czasu do czasu chodził na„imprezy” (o „melanżu” nikt wówczas nie słyszał ani nie mówił). Jeśli tam napił się jakiegoś wyskokowego trunku, to potem był „na fazie”. Uczniowie szkół elektryczno-mechanicznych mawiali nawet, że zadziałał „przesuwnik fazowy”. Do ucznia szkoły o takim profilu jak ulał pasował też wyraz „wolty”. W tym wypadku wcale jednak nie chodziło o jednostki potencjału elektrycznego, lecz o alkoholowe procenty.

Reprezentanci młodego pokolenia lubili też posłuchać rocka. Na przełomie lat 80. i 90. niemałą rzeszę wielbicieli miały najcięższe gatunki muzyczne, takie jak thrash i death metal. Amator takich wyrafinowanych dźwięków, czyli „metal”, szerokim łukiem omijał zakłady fryzjerskie, nosząc długaśne „pióra”, poza tym chodził w „katanie” (skórzanej względnie dżinsowej kurtce), na ręce nosił „pieszczochę” (opaskę nabijaną ćwiekami) i gardził fanami wkraczającego właśnie na arenę dziejów disco-polo (wtedy to była „muzyka chodnikowa”), których to fanów metale, inie tylko oni, wyzywali od „discomułów”.

Deathmetalowych kapel w telewizji na ogół nie pokazywano. W schyłkowej dekadzie PRL-u najpopularniejszym (nie mylić z najlepszym) programem był brazylijski tasiemiec „Niewolnica Isaura”. Imię niejakiej Rosy (czyt. „Roza”) - jednej z bohaterek serialu, przy czym akuratnie nie pierwszoplanowej - przeniknęło do języka. Co znaczyła „roza”? Za Bogusławem Lindą można by powiedzieć, że to „zła kobieta była”. Okazała się jednak tylko językową efemerydą i dziś już tego określenia nie pamiętają nawet ci, którzy go używali.

Pojawiały się też zwroty quasi-polityczne. Już przedszkolaki rymowały: „Chcesz cukierka? Idź do Gierka. Gierek ma, to ci da” (niektórzy dopowiadali: „… kopa w tyłek i pa pa”). Z kolei w latach 80. prawie każdy, kto miał odstające uszy, na podwórku był… rzecznikiem rządu, to znaczy „Urbanem”.

- Pamiętam, że rosyjski skrótowiec CCCP (w polskim tłumaczeniu ZSRR - przyp. red.) odczytywaliśmy jako „Cep Cepa Cepem Poganiał”, ewentualnie „Córka Cesarza Całuje Piekarza” - uśmiecha się Tomek.

Były i są w młodzieżowym slangu zapożyczenia z gwary więziennej - grypsery (np. „kopsnij szluga”).

- W tym wypadku daje osobie znać atrakcyjność tego, co zakazane. Zakazane nawet nie w sensie „nie wolno ci”, tylko napiętnowane, groźne, owiane legendą - wyjaśnia dr hab. Katarzyna Czarnecka z Instytutu Filologii Polskiej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, współautorka „Słownika gwary uczniowskiej”.

Nastolatki od niepamiętnych czasów starają się nadać własny językowy kształt temu, z czym się stykają.

- Służy to wzmocnieniu więzi w obrębie pewnej społeczności, odróżnieniu się od tego, co na zewnątrz, radzeniu sobie z napięciami, emocjami, wyrażeniu tego, co myślimy dobrze, ale częściej - co myślimy niedobrze o dorosłych, szkole i innych instytucjach - tłumaczy Katarzyna Czarnecka. - Widoczny jest również zamiar zabawy słowem. Te cechy miała ta odmiana języka w przeszłości, takie tendencje widać i dzisiaj.

Niezmienne jest i to, że młodzieżowy socjolekt nie wszystkim się podoba.

- Sztuka nie polega na tym, aby młodym ludziom tego języka zakazywać ani ich za to karcić, tylko nauczyć dobierania sposobu mówienia do sytuacji, tak by dysponowali kilkoma repertuarami: jednym dla kolegi, drugim dla babci, trzecim dla nauczyciela - podkreśla Katarzyna Czarnecka. - Jeżeli to zaniedbamy na poziomie szkoły, a trochę też domu, to mamy problem. Wtedy język z natury rzeczy będzie uboższy, nieprecyzyjny, czasem śmieszny, a czasem skandalicznie niestosowny.

Gros sztubackich wyrażeń sprzed kilkudziesięciu lat dzisiaj już nie żyje. Dużo jednak przetrwało próbę czasu; niektóre przeszły do języka potocznego, a nawet oficjalnej polszczyzny. Można się zżymać na takie czy inne odzywki, ale nie zmienia to faktu, że dla współczesnych 40- i 50-latków stanowią one dziś też cząstkę wspomnień o czasach ich młodości. Czasach niby nie tak odległych, mimo wszystko trochę innych niż te obecne.

Wybrane terminy i powiedzonka sprzed kilkunastu, kilkudziesięciu lat

• bajerancki - ładny, efektowny
• brecht - śmiech
• cudzesy - cudze papierosy
• czacha dymi - ból głowy
• czerstwy (także: denny, drętwy, kijowy) - brzydki, nudny, banalny
• „daj” to chiński sprzedawca jaj - reakcja na żądanie, w którym brak słowa „proszę”
• glutnąć - splunąć
• gul mu skoczył - o kimś, kto się zdenerwował
• jak bonie dydy (także: jak bum cyk cyk) - słowo daję, naprawdę
• jeny - słowo wyrażające zachwyt, zdziwienie
• kabel (kablarz) - skarżypyta, donosiciel
• kradziej - złodziej
• kto cię słucha, babcia głucha - przestań mówić
• która na osi - pytanie o godzinę
• kur Warszawa nie hoduje, ale jaja eksportuje - fraza zastępująca przekleństwo
• lala, bucik ci się rozwala - zaczepka
• lampa - upał
• lutnąć - uderzyć
• łoś - półgłówek, naiwniak, nieudacznik
• miał trudne dzieciństwo: żelazne zabawki, bomba w kołysce - o kimś, kto dziwnie się zachowuje, wygaduje głupstwa
• minuta osiem - krótka chwila
• nakarmić raka - zapalić papierosa
• nie dziękuj, w polu odrobisz - kpiąca reakcja na słowa podziękowania
• nie pogadasz - wyraz uznania albo drwina
• obora - wstyd, nieprzyjemna sytuacja
• obstawić - zostawić
• paker - osiłek, człowiek dobrze zbudowany
• peniać - bać się, panikować
• przychlast - wyzwisko
• są ludzie i parapety - wyraz dezaprobaty dla czyjegoś zachowania, dosłownie: są ludzie mądrzy i głupi
• schabowe - papierosy „Popularne”
• sępić - prosić, błagać
• siwy dym - bójka, zamieszanie
• skroić - ukraść
• spaślak - otyły człowiek
• spodzień - spodnie
• strit - kiepski wzrok, zez
• styknie - wystarczy
• tegować - robić coś
• turlaj beret (także: weź się) - odczep się, daj mi spokój
• walnąć jak łysy grzywką o kant stołu - powiedzieć coś niemądrego
• wsiur - wyzwisko albo ktoś ze wsi
• wystroił się jak szczur na otwarcie kanału - ironicznie o czyimś ubiorze
• zagramaniczny - zagraniczny

Posiłkowałem się „Słownikiem gwary uczniowskiej”, opracowanym przez Katarzynę Czarnecką i Halinę Zgółkową (Poznań 1991).