Przemoc w szkole a osoby z niepełnosprawnościami, LGBT+ i emigranci. Rozmowa o edukacji antydyskryminacyjnej z Elżbietą Krawczyk

Magdalena Konczal
Magdalena Konczal
"Edukację antydyskryminacyjną powinno się włączać w różne działania życia szkolnego – zarówno na zajęciach, jak i poza nimi. Warto powiedzieć o tym, że przecież tego tematu można dotknąć, ucząc się o różnych ruchach emancypacyjnych. Rozmowy o wykluczeniu powinny być wplatane w program nauczania" – mówi Elżbieta Krawczyk.
"Edukację antydyskryminacyjną powinno się włączać w różne działania życia szkolnego – zarówno na zajęciach, jak i poza nimi. Warto powiedzieć o tym, że przecież tego tematu można dotknąć, ucząc się o różnych ruchach emancypacyjnych. Rozmowy o wykluczeniu powinny być wplatane w program nauczania" – mówi Elżbieta Krawczyk. Archiwum prywatne Elżbiety Krawczyk
Dręczenie, wyzywanie czy wykluczanie – to ciemna strona polskiej szkoły, o której wciąż za mało się mówi. Z raportu Rzecznika Praw Obywatelskich opublikowanego na początku 2022 roku wynika, że problem ten jest dziś bardzo powszechny. Zapobiegać mu mogłaby odpowiednio prowadzona edukacja antydyskryminacyjna. O tym, które grupy uczniów i uczennic najczęściej są poszkodowane, kiedy i jak reagować na wykluczanie oraz w jaki sposób wdrażać w szkołach działania przeciwdziałające przemocy ze względu na tożsamość płciową, niepełnosprawność czy status majątkowy rozmawiamy z Elżbietą Krawczyk z Centrum Edukacji Obywatelskiej.

Czym w ogóle jest edukacja antydyskryminacyjna?
Edukacja antydyskryminacyjna może przybierać bardzo różne formy. Są to przede wszystkim działania, które mają na celu budowanie świadomości, czym są mechanizmy dyskryminacji. Chodzi o to, by wiedzieć, jak świadomie reagować, gdy mamy do czynienia z zachowaniem dyskryminującym lub spotykamy się z przejawem wykluczenia. Wiedza i umiejętności z zakresu edukacji antydyskryminacyjnej sprawiają, że zaczynamy wnikliwie przyglądać się stereotypom i uprzedzeniom. Zyskujemy także świadomość, że czasami różne nasze zachowania mogą mieć charakter dyskryminujący.

Jak powinna być w polskich szkołach realizowana edukacja antydyskryminacyjna?
W tym zakresie mamy do czynienia z dużym wyzwaniem. Edukacja antydyskryminacyjna dotyczy bowiem bardzo różnych obszarów tematycznych. Możemy mówić o przeciwdziałaniu dyskryminacji ze względu na różnego rodzaju przesłanki: niepełnosprawność, tożsamość płciową, samą płeć czy status społeczno-ekonomiczny. Trzeba być uważnym na wiele różnych obszarów, a znajomość jednego z nich nie oznacza, że jesteśmy wyczuleni na inny. Podstawowa znajomość różnych obszarów tematycznych związanych z dyskryminacją pozwala na bardziej kompleksowe spojrzenie na to wyzwanie i sposoby wdrażania edukacji antydyskryminacyjnej w szkołach.

Myśli Pani, że osobny przedmiot na ten temat byłby odpowiednim rozwiązaniem?
Same zajęcia lekcyjne nie rozwiążą sprawy. Tutaj potrzebne jest podejście interdyscyplinarne, pokazywanie tego zagadnienia z różnych perspektyw. Edukację antydyskryminacyjną powinno się włączać w różne działania życia szkolnego – zarówno na zajęciach, jak i poza nimi. Powinna stanowić integralny element kultury pracy szkoły. W kontekście pracy dydaktycznej warto wspomnieć, że przecież tego tematu można dotknąć, ucząc się o różnych ruchach emancypacyjnych. Rozmowy o różnorodności, nierównościach czy wykluczeniu powinny być wplatane w program nauczania. Jest przecież dla nich miejsce na lekcjach historii, WOS-u czy języka polskiego.

A jaka powinna być rola psychologa szkolnego w tym zakresie?
Z pewnością przygotowanie psychologów i psycholożek szkolnych ma szczególne znaczenie. To są te osoby, do których często młodzież w pierwszej kolejności udaje się, gdy doświadcza przemocy czy wykluczenia. Podobnie jest z wychowawcami klas. To są takie grupy, które powinny być objęte szczególnym wsparciem. Dobrze by było, gdyby te osoby miały szansę uczestniczyć w warsztatach antydyskryminacyjnych, które w bezpieczny sposób pozwalają doświadczyć tego, jak działają mechanizmy dyskryminacji czy wykluczenia.

Jeżeli spojrzymy na temat głębiej, to warto by było też uwzględnić takie działania na poziomie kształcenia nauczycieli i nauczycielek w ramach szkolnictwa wyższego i różnych form doszkalania. Wciąż jednak nie ma zbyt dużo gotowości do poruszania takich tematów, bo są one trudne i wymagają dobrego przygotowania. Tematu jednak nie powinniśmy unikać, zwłaszcza w obliczu pogłębiających się problemów psychicznych młodych ludzi, którzy często czują się pozostawieni sami sobie.

Wspomniała Pani wcześniej o osobach, które w sposób szczególny doświadczają dyskryminacji. Chciałam zapytać, jakie najczęściej są to grupy?
To jest naprawdę szeroki przekrój, tak jak szeroki przekrój jest przesłanek, z powodu których można się spotykać z dyskryminacją. Jednym z poważnych wyzwań w szkołach jest kwestia statusu społeczno-ekonomicznego i związana z tym stygmatyzacja osób uboższych. To jest w dużej mierze niezaopiekowany temat, który wymaga też systemowego wsparcia, np. dofinansowywania obiadów czy wycieczek dla dzieci z uboższych rodzin.

Grupą, która również spotyka się z wieloma wyzwaniami i problemami w polskiej szkole, są osoby LGBT+ i cała sfera związana z tożsamością płci. Nie ma otwartości, by na te tematy rozmawiać. Często młodzi ludzie nie mają do kogo się zwrócić o pomoc, wówczas czują się bardzo osamotnieni.

Warto też powiedzieć o dzieciach z doświadczeniem migracyjnym. Tych uczniów jest coraz więcej, a systemowo brakuje przygotowania nauczycieli w tym zakresie. Poza tym potrzebne by było wsparcie asystentów kulturowych. Nauczyciele i nauczycielki powinni czuć się przygotowani do pracy z takimi dziećmi, ale też do tworzenia warunków do współpracy międzykulturowej, w którą angażowano by także rówieśników i rodziców ze społeczeństwa przyjmującego. W szkołach bardzo ważne jest budowanie zaufania, poczucia bezpieczeństwa, solidarności i o to przede wszystkim trzeba by było zadbać.

Gdzie jest ten moment, kiedy my-dorośli powinniśmy zauważyć trudne zachowanie i na nie zareagować?
Reakcja na trudne sytuacje, które uznajemy za przekroczenie granic, powinna być zawsze. Dzięki temu nie doprowadzamy do eskalacji i mamy szansę faktycznie udzielić wsparcia. Zdarza się, że młodzi ludzie nie mają pełnej świadomości konsekwencji swoich działań czy zachowań, czasem testują granice albo nie wyczuwają, gdzie są przekraczane. Ważne jest więc też rozmawianie o tych granicach i reagowanie zawsze, gdy coś wzbudzi nasz niepokój.

Taka rozmowa może stać się ważnym momentem refleksji dla młodych ludzi, bo te reakcje nie powinny wychodzić tylko i wyłącznie z grona nauczycielskiego. O skuteczności różnych działań antydyskryminacyjnych mówią także same reakcje młodzieży. Czasami to właśnie uczniowie interweniują w sytuacjach, które uznają za przekroczenie zasad czy wewnętrznej umowy.

Z raportu Rzecznika Praw Obywatelskich* wynika, że nauczyciele mają małą wiedzę na temat edukacji antydykryminacyjnej…
Sami nauczyciele i nauczycielski często przyznają, że potrzebują wsparcia w tym zakresie. Trudno się dziwić. Tych treści w programach nauczania jest bardzo mało. Najczęściej sami też nie mamy dużo wartościowych, budujących doświadczeń z własnych, szkolnych lat, więc jest to wiedza, którą trzeba często zdobyć od zera, a jednocześnie dotyka bardzo wielu różnych kompetencji i wymaga od tej strony tematycznej przynajmniej pobieżnego zrozumienia, z czym wiążą się poszczególne przesłanki i wyzwania, które mogą pojawiać się w zakresie dyskryminacji.

Znaczenie mają płeć, rasa, pochodzenie narodowe, kwestia niepełnosprawności, ale też światopogląd. Ważne są metody pracy z tymi tematami i tworzenie takiej przestrzeni do rozmowy w ramach zespołu pedagogicznego, by omawiać różne przypadki i dzielić się doświadczeniami. To wszystko są kwestie, które wymagają wypracowania wewnętrznych procedur w szkole i wspólnej pracy całego grona pedagogicznego nad tym tematem.

Pamięta Pani z warsztatów, jakieś sytuacje z życia, które pokazywały, że edukacja antydyskryminacyjna to temat zaniedbywany, ale potrzebny w szkołach?
Takich sytuacji było mnóstwo. Kiedy tylko zaczyna się jakiekolwiek warsztaty to bardzo mocno widać, jak silna jest potrzeba, by dzielić się doświadczeniami. Zdarza się też, że nauczyciele i nauczycielki, którzy mają w sobie większą uważność na te tematy, czują się niezrozumiani w szkole. Warsztat bardzo często pomaga stworzyć atmosferę, żeby dzielić się takimi sytuacjami i historiami. Zazwyczaj są to przypadki pojedynczych uczniów czy uczennic, gdzie nauczyciel, w którymś momencie zdążył zareagować albo w ogóle zorientował się, że uczeń ma jakiś problem. Zdarzają się także sytuacje dotyczące całej społeczności szkolnej.

Przychodzi Pani do głowy jakiś konkretny przykład?
Na murze jednej ze szkół, która brała udział w programie CEO z zakresu edukacji globalnej, pojawiły się wulgarne hasła antysemickie. To wydarzenie stało się inspiracją do działania. Z jednej strony chciano pozbyć się tego problemu i stworzyć mural, który zasłoni hasła. Z drugiej zaś ta sytuacja stała się dobrą okazją do tego, by temat ujrzał światło dzienne, został nazwany i by wyciągnąć z niego lekcję. Można było porozmawiać o tym, co się stało, skąd takie hasło, jak my możemy zareagować i czy w ogóle chcemy podjąć jakieś wspólne działanie w tym zakresie.

Często nauczyciele pokazują dużą sprawczość, są w stanie przekuć trudne sytuacje w działania o charakterze edukacyjnym. Czasami to sama młodzież wychodzi z inicjatywą, by w danej sytuacji zareagować. Bardzo dużo historii budujących słyszymy od laureatów i laureatek Nagrody im. Ireny Sendlerowej „Za naprawianie świata”, którą od 15 lat w Centrum Edukacji Obywatelskiej przyznajemy nauczycielom, stawiającym czoła różnym wyzwaniom, także antydyskryminacyjnym. Te opowieści potrafią dodać odwagi i motywacji do tego, by małymi krokami tworzyć przestrzeń, w której każdy może się czuć taktowany z szacunkiem.

- - -
Elżbieta Krawczyk – – Szefowa Działu Edukacji Globalnej i Ekologicznej, członkini zarządu Centrum Edukacji Obywatelskiej, absolwentka arabistyki na Uniwersytecie Warszawskim, prowadzi warsztaty z nauczycielami i nauczycielkami, m.in. z zakresu edukacji antydyskryminacyjnej i międzykulturowej.

*Równe traktowanie w szkole. Raport z badania w szkołach oraz analiza ilościowa programów wychowawczo-profilaktycznych
Materiały dydaktyczne, związane z tym, w jaki sposób przeciwdziałać dyskryminacji w szkole można znaleźć na stronie Centrum Edukacji Obywatelskiej.

emisja bez ograniczeń wiekowych
Wideo

Krokusy w Tatrach. W tym roku bardzo szybko

Dołącz do nas na Facebooku!

Publikujemy najciekawsze artykuły, wydarzenia i konkursy. Jesteśmy tam gdzie nasi czytelnicy!

Polub nas na Facebooku!

Dołącz do nas na X!

Codziennie informujemy o ciekawostkach i aktualnych wydarzeniach.

Obserwuj nas na X!

Kontakt z redakcją

Byłeś świadkiem ważnego zdarzenia? Widziałeś coś interesującego? Zrobiłeś ciekawe zdjęcie lub wideo?

Napisz do nas!

Polecane oferty

Materiały promocyjne partnera
Wróć na strefaedukacji.pl Strefa Edukacji