Powstańcy śląscy bili się o Polskę. Oto miejsca ich chwały i kaźni

Symbolem Katowic stały się, obok Spodka, trzy monumentalne skrzydła, które wyrastają z kamiennego wzgórza i przypominają o trzech ochotniczych zrywach Ślązaków. Pomnik Powstańców Śląskich, autorstwa Gustawa Zemły, stanął w 1967 roku przy wjeździe do centrum miasta. Jest miejscem spotkań i zadumy nie tylko w taki dzień jak dzisiejszy - 2 maja, w rocznicę wybuchu trzeciego powstania śląskiego.

Symbolicznym miejscem w regionie jest też Kopiec Wyzwolenia w Piekarach Śląskich, usypany w latach 30. Nawiązuje do roku 1922 i połączenia części Górnego Śląska z Polską, już po plebiscycie i walkach.

Ponad 100 tablic

Najwięcej dowodów pamięci o powstaniach śląskich znajdujemy w Katowicach - aż 47.

Najczęściej odwiedzany jest pomnik Wojciecha Korfantego (pl. Sejmu Śląskiego), dyktatora trzeciego powstania. To przede wszystkim Korfantemu Polska zawdzięcza Śląsk. Monument Zygmunta Brachmańskiego, odsłonięty w 1999 roku, to jeden z nielicznych pomników poświęconych wydarzeniom z lat 1919-1921, jakie powstały w III RP. Najwięcej ich wzniesiono w czasach Polski Ludowej, ale akurat Korfanty nie był w łaskach ówczesnej władzy.

W Katowicach jest też grób Korfantego (cmentarz przy ul. Francuskiej), tablica na domu, w którym mieszkał w latach 1923-1939 (ul. Powstańców 2). Popiersie Korfantego znajduje się w kaplicy św. Barbary katowickiej archikatedry. Od 1987 roku w przedsionku archikatedry jest też tablica poświęcona powstańcom śląskim. Korfanty ma też w Siemianowicach Śląskich pomnik i tablicę na budynku, w którym się urodził.

Natomiast w Katowicach-Kostuchnie (ul. Szarych Szeregów) kopiec z kamieni i tablicą przypomina, że z tego miejsca wyruszyli do boju 2 maja 1921 roku żołnierze 2. pułku pszczyńskiego. Nieco dalej w 2002 roku odsłonięto pomnik z nazwiskami 85 powstańców z Kostuchny. Mieszkańcy postawili im tu pomnik już w 1922 roku, ale zburzyli go Niemcy. Obecny kształt monumentu jest zgodny z pierwowzorem.

Drugim miastem pod względem liczby miejsc dedykowanych powstaniom śląskim (34) są Świętochłowice. W dzielnicy Piaśniki jest tablica upamiętniająca miejsce, w którym w czasie pierwszego powstania zostali zamordowani powstańcy. W Lipinach stoi pomnik, ale najwięcej jest mogił i grobów zbiorowych.

Po wielkiej wojnie życie na Górnym Śląsku gwałtownie przyspieszyło. Pierwsze powstanie śląskie wybuchło po dramatycznych strajkach w całym regionie. W czasie ich krwawego tłumienia w kopalni „Mysło-wice”, oddział Grenzschutzu otworzył ogień do robotników, którzy tłoczyli się przed kasą. Przyszli po wypłatę. Nazajutrz, 16 na 17 sierpnia 1919 roku, protest strajkowy trzech tysięcy górników „Myslowitzergrube” przekształcił się w powstanie, które objęło niemal cały przemysłowy Górny Śląsk. Przed byłą dyrekcją kopalni „Mysłowice” stanął pomnik przypominający tamtą historię. Trzy miesiące temu wandale zerwali z niego metalowe ornamenty, godło z orłem.

W zwycięskiej bitwie pod Godowem powstańcy zdobyli ciężki karabin maszynowy i 70 karabinów. W Godowie przy ul. Dworcowej, gdzie 28 sierpnia 1919 roku powstańcy zostali rozstrzelani przez Grenzschutz, stanął obelisk. Dwie ofiary miały po 17 lat.

Tablica informująca o miejscu rozstrzelania kolejnych powstańców jest też w Pszowie na rynku.

Pierwsi powstańcy opanowali w Tychach browar i ratusz, rozbroili kolejarzy niemieckich. Społeczność polska postawiła im w 1930 roku pomnik. Niemcy go zniszczyli, ale w latach 50. został odbudowany. Stoi przy ul. Damrota.

Niemcy zburzyli też pomnik w Chorzowie przy ul. Pocztowej. Dziś jest tam tablica.

Warto odwiedzić miejsce, gdzie w Pszczynie powstańcy śląscy składali przysięgę i skąd w latach 1919-1921 wyruszały oddziały do boju. Pamiątkowy głaz ułożono na polanie pod „Trzema Dębami” (blisko Zagrody Żubrów).

W Imielinie też stanął obelisk, gdzie powstańcy składali przysięgę w 1919 roku (las pomiędzy Kosztowami a Imielinem).

Drugie powstanie śląskie, w 1920 roku, wybuchło, gdy bojówki niemieckie wznieciły w Katowicach zamieszki. Doktor Andrzej Mielęcki chciał udzielić pomocy rannym i został zamordowany. Na budynku, w którym mieszkał (Katowice, ul. Warszawska 10), jest pamiątkowa tablica.

Jak wynika z wykazu wojewody śląskiego, w regionie jest ponad sto tablic nawiązujących do powstań śląskich i plebiscytu. Jedna z nich, w Mysło-wicach, upamiętnia powstańców, którzy 20 sierpnia 1920 roku zdobyli siedzibę policji niemieckiej (ul. Stawowa 2).

Hotel Lomnitz w Bytomiu, który w latach 1920-22 był siedzibą Polskiego Komisariatu Plebiscytowego dla Górnego Śląska, już nie istnieje. Jest tylko pamiątkowa tablica (ul. Gliwicka 17).

O tym, że mieszkańcy Sosnowca i Zagłębia Dąbrowskiego udzielali Ślązakom pomocy w czasie powstań, informuje tablica na gmachu sosnowieckiego Urzędu Miejskiego.

Ponad 150 grobów

Najwięcej zachowało się w województwie śląskim grobów powstańczych - ponad 150, zbiorowych i indywidualnych. Są w zasadzie wszędzie tam, gdzie w latach 1919-1921 toczyły się walki z niemieckimi oddziałami, albo skąd pochodziły ofiary. Wystarczy się rozejrzeć na cmentarzach, m.in. w Bytomiu, Mysłowicach Brzezińce, Zabrzu, Gliwicach, Jastrzębiu- Zdroju, Koszęcinie, Miasteczku Śląskim, Rudzie Śląskiej.

Jeden z pierwszych pogrzebów powstańców odbył się 23 sierpnia 1919 roku na cmentarzu przy ulicy Smutnej w Sosnowcu. Pod nazwiskami ofiar był napis: „Ojczyzna wiernym synom - poległym bohaterom Śląska”. W czasie II wojny pomnik-mauzoleum przebudowano na kaplicę cmentarną i tak jest do dziś. Usunięto wówczas tablicę z nazwiskami poległych, pozostawiając inskrypcję nad drzwiami: „Poległym bojownikom Śląska”.

Nawet na cmentarzu św. Rocha w Częstochowie jest kwatera wojenna z 17 mogiłami powstańców śląskich poległych w 1921 roku. A na skwerze Solidarności stoi pomnik ku czci Częstochowian żołnierzy powstań śląskich.

Czasem, jak w Radzionkowie, tablice upamiętniają mieszkańców poległych w powstaniach śląskich, w kampanii wrześniowej 1939 roku oraz w obozach koncentracyjnych w czasie II wojny światowej.

Kształt tej powstańczej pamięci bywa podobny - proste obeliski, orły wzbijające się do lotu. W Jastrzębiu-Zdroju jest natomiast drzewo wolności, zasadzone 4 lipca 1922 roku na pamiątkę włączenia Śląska do macierzy (ul. Powstańców Śląskich).

W Świętochłowicach w Muzeum Powstań Śląskich odbędzie się dziś, 2 maja (godzina 15.00), konferencja na temat losów powstańców śląskich w II RP i w czasie drugiej wojny.