Pałacowy przewrót w Kazachstanie. Tokajew wykorzystał protesty

Grzegorz Kuczyński
HANDOUT/AFP/East News
W historii autorytarnych reżimów nie raz zdarzało się, że gniew ludu rządzący wykorzystywali do wewnętrznych porachunków. Tak jest też w Kazachstanie, gdzie prezydent Kasym-Żomart Tokajew przystąpił do rozprawy z niechętnymi mu lojalistami Nursułtana Nazarbajewa. Czy to koniec faktycznej dwuwładzy?

Jednym z pierwszych politycznych postulatów demonstrantów była dymisja rządu. Prezydent Kasym-Żomart Tokajew jeszcze we wtorek 4 stycznia po południu zapewniał, że nie ma takiej opcji. Nieoczekiwanie, kilka godzin później, zdymisjonował rząd premiera Askara Mamina. Jednak dużo ważniejsze były inne dymisje, z usunięciem potężnego szefa bezpieczeństwa na czele. Bo w Kazachstanie – jak w wielu innych autokratycznych reżimach – premier nie ma dużego politycznego znaczenia. Jest zazwyczaj technokratą, administruje, nie rządzi. Co innego pozycja szefa aparatu bezpieczeństwa odgrywającego kluczową rolę w autorytarnych systemach. Odejście Karima Masimowa to zmiana personalna o największym znaczeniu dla układu sił w elicie rządzącej Kazachstanem.

Czystka w służbach
Dekrety o zmianach personalnych w aparacie bezpieczeństwa opublikowano w nocy z 5 na 6 stycznia. Nowym szefem Służby Ochrony Państwa został Saken Isabekow, wcześniej zastępca szefa SOP i naczelnik Służby Ochrony Prezydenta (pod tym względem struktura służb kazachstańskich przypomina rosyjską, gdzie też funkcjonuje Federalna Służba Ochrony, a w jej ramach, na zasadach autonomii, Służba Bezpieczeństwa Prezydenta, której szef jest automatycznie wiceszefem FSO). Ale najważniejsze są zmiany w najpotężniejszej służbie, spadkobiercy sowieckiego KGB. Szefem służby bezpieczeństwa KNB przestał być Karim Masimow. Jego następcą został niewątpliwie bardziej lojalny wobec Tokajewa dotychczasowy szef Służby Ochrony Państwa, Jermek Sagimbajew. Nowym zastępcą szefa KNB i jednocześnie dyrektorem Służby Specjalnego Przeznaczenia „A” został Berik Kunanbajew. Stanowisko wiceszefa Komitetu stracił zaś Samat Abisz, bratanek Nazarbajewa.

Tokajew wyraźnie dąży do tego, by aparat bezpieczeństwa, filar rządów w Kazachstanie, stał się lojalny wobec niego, a nie Nazarbajewa i jego bliskich towarzyszy - uważają analitycy portalu Eurasianet. Takich, jak przede wszystkim 56-letni Masimow. To chyba najbardziej zaufany człowiek byłego prezydenta. Był premierem dwa razy (2007-2012, 2014-2016). W międzyczasie pełnił funkcję szefa sztabu Nazarbajewa, a od 2016 roku już kierował KNB. Był odpowiedzialny za zwalczanie opozycji, co zawsze było jednym z priorytetów Nazarbajewa. W tym kontekście wypowiedzi Tokajewa o „terrorystach szkolonych za granicą” jako prowodyrach protestów nabierają nowego znaczenia. Może chodzić nie tylko o podstawę do ściągnięcia wojsk OUBZ, ale też próbę zdyskredytowania dotychczasowego szefa KNB, który jakoby nie zapobiegł „agresji” wspomnianych „terrorystów”.

Nowego szefa KNB Tokajew nie odziedziczył po Nazarbajewie, ale sam mianował w zeszłym roku, więc najwyraźniej ma zaufanie do tego człowieka. Sagimbajew nie jest nowicjuszem w aparacie bezpieczeństwa: przez dziesięciolecia pracował w KNB i Służbie Ochrony Państwa, która nadzoruje bezpieczeństwo prezydenta i innych urzędników oraz pełni inne funkcje, takie jak przeciwdziałanie terroryzmowi. Jednak w nowej roli stoi przed nim ogromne wyzwanie - Kazachstan musi pozbierać się po fiasku, do którego przyczyniły się także poważne zaniedbania w zakresie bezpieczeństwa. Masimow nie wypowiedział się publicznie na temat swojego odejścia, ale raczej nie jest zachwycony tym, że uczyniono go odpowiedzialnym za porażkę sił bezpieczeństwa w pierwszych dniach protestów (szczególnie chodzi o Ałmaty). Może być w przyszłości groźnym rywalem dla Tokajewa.

Kłótnia w „rodzinie”

Co znamienne, Tokajew odwołał Masimowa ze stanowiska szefa Komitetu Bezpieczeństwa Narodowego (KNB) niemal równocześnie z przejęciem funkcji przewodniczącego Rady Bezpieczeństwa. Tokajew przejął tę funkcję od Nursułtana Nazarbajewa, byłego prezydenta, który namaścił Tokajewa na swojego następcę w 2019 roku, ale zachował prawo do dożywotniego przewodniczenia Radzie Bezpieczeństwa jako część pakietu przywilejów, które przyjął w ciągu trzech dekad sprawowania władzy. Nie wiadomo, czy Nazarbajew, który formalnie jest znany jako Przywódca Narodu, zrzekł się tego stanowiska dobrowolnie czy nie.

Przekazanie władzy prezydenckiej Tokajewowi w 2019 roku nie oznaczało, że w obozie rządzącym była sielanka. Nazarbajew, a właściwie kilku jego zaufanych towarzyszy, nie ufało od początku nowemu prezydentowi. Obawiali się, że szybko zacznie łamać zawarte układy (trochę jak kiedyś Putin po namaszczeniu go przez Jelcyna na następcę). Dlatego mocno ograniczono kompetencje Tokajewa. Musiał zrezygnować z prawa do samodzielnego mianowania większości ministrów rządu, szefów różnych służb bezpieczeństwa, a także gubernatorów regionów i prezydentów miast. Nadal mógł mianować trzech ministrów bez konieczności akceptacji Nazarbajewa: obrony, spraw wewnętrznych i spraw zagranicznych. W sferze wpływów byłego prezydenta pozostały zaś Komitet Bezpieczeństwa Narodowego, służba wywiadu zagranicznego, prokuratura generalna i bank centralny. Tokajew miał nawet obowiązek konsultować z Nazarbajewem mianowanie szefa własnej ochrony. Przejęcie funkcji przewodniczącego Rady Bezpieczeństwa rozwiązało więc Tokajewowi ręce. I szybko zaczął czystkę personalną. Tak więc to, co wszyscy postrzegali jako spełnienie żądań protestujących, tak naprawdę było pałacowym przewrotem dokonanym przez Tokajewa. Który, rzecz jasna, sprytnie wykorzystał jako pretekst zamieszki.

Co ciekawe, pojawiła się teza, że Tokajew dokonał aksamitnego przewrotu pałacowego, żeby zapobiec… przewrotowi wymierzonemu w jego władzę. Spisek knuć mieli siłowicy związani z Nazarbajewem, być może nawet bez wiedzy 81-letniego Ojca Narodu. Przekonany o tym jest choćby były premier Kazachstanu (1994-1997) Akeżan Każegeldin, z którym rozmawiał portal Current Time.

Nie będąc pewnym lojalności policji, służby bezpieczeństwa a może i armii, Tokajew nie tylko usunął groźnych przeciwników, ale zapewne też z tego powodu zwrócił się o pomoc do Rosji. Obecność paru tysięcy żołnierzy OUBZ ma wybić z głowy pomysły puczu lokalnym wrogom prezydenta.

Co dalej?

Dymisja premiera Askara Mamina była w dużej mierze próbą uspokojenia protestujących, którzy domagali się zmian politycznych. Mamin został mianowany po raz pierwszy na szefa rządu tuż przed rezygnacją Nazarbajewa, a następnie ponownie mianowany przez Tokajewa, ale powszechnie uważany był za człowieka byłego prezydenta. Jego usunięcie jest kolejnym krokiem w procesie oczyszczania struktur państwa z lojalistów Nazarbajewa.

Nowy p.o. premiera Kazachstanu przez lata zajmował wysokie stanowiska urzędnicze. Ostatnio Alichan Smajłow był wicepremierem w rządzie, który Tokajew właśnie zdymisjonował. W swojej karierze pełnił również funkcję ministra finansów oraz doradcy Nazarbajewa, gdy ten był prezydentem. Jak większość członków gabinetu, Smajłow jest technokratą i jego rola polega na wykonywaniu poleceń Tokajewa. Może być tylko prowizorką do czasu, aż Tokajew powoła nowy rząd, co w najbliższej przyszłości raczej nie nastąpi.

Teraz ma na głowie poważniejsze problemy: ostateczne zduszenie protestów oraz zabezpieczenie swojej władzy. To drugie może okazać się trudniejsze, bo odsuwani kolejni lojaliści Nazarbajewa nie poddadzą się bez walki. A przecież należy pamiętać o tym, że klan byłego prezydenta ma ogromne wpływy w gospodarce. Zięciowie kontrolują sektor ropy naftowej i gazu, gdzie ich wspólnikami biznesowymi są w większości zachodnie koncerny, z amerykańskim Chevronem na czele. Być może Tokajew oprze się w tej rywalizacji na Rosji? Przecież Putin błyskawicznie wysłał mu pomoc. Ciekawe też, o czym rozmawiali obaj prezydenci pod koniec grudnia, podczas wizyty Tokajewa w Rosji?

emisja bez ograniczeń wiekowych
Wideo

Krokusy w Tatrach. W tym roku bardzo szybko

Dołącz do nas na Facebooku!

Publikujemy najciekawsze artykuły, wydarzenia i konkursy. Jesteśmy tam gdzie nasi czytelnicy!

Polub nas na Facebooku!

Dołącz do nas na X!

Codziennie informujemy o ciekawostkach i aktualnych wydarzeniach.

Obserwuj nas na X!

Kontakt z redakcją

Byłeś świadkiem ważnego zdarzenia? Widziałeś coś interesującego? Zrobiłeś ciekawe zdjęcie lub wideo?

Napisz do nas!

Polecane oferty

Materiały promocyjne partnera
Wróć na i.pl Portal i.pl