Mokradła – skarb, o który musimy dbać. Światowy Dzień Mokradeł 2021

Przez długie lata nie zdawano sobie sprawy, jak ważne funkcje w przyrodzie spełniają mokradła. Jeszcze w czasach PRL-u w Polsce masowo osuszano tereny podmokłe, by uzyskać grunty rolne lub zalesiać takie tereny. A mokradła – oprócz tego, że są bardzo cennym obszarem ze względów przyrodniczych – pełnią wiele funkcji, które wpływają na poprawę jakości życia człowieka.

Mokradła są centrum bioróżnorodności. Wiele gatunków zwierząt i roślin występuje tylko tam – np. żółw błotny, liczne płazy, czy ryby. Obszary mokradłowe są magazynami wody, stanowią też naturalne filtry i rezerwuary wody. Mokradła pełnią też funkcję "nawadniacza" i „nawilżacza” sąsiadujących z nimi obszarów. Ma to szczególne znaczenie na obszarach zagrożonych suszą.

Mokradła łatwo zniszczyć, ale bardzo trudno odbudować
- W skali Europy, a nawet świata, stan mokradeł i torfowisk jest oceniany jako zły i stale pogarszający się. Badania prowadzone w krajach Unii Europejskiej wykazują, że jest to grupa siedlisk przyrodniczych i występujących na ich terenach gatunków, które, jeśli chodzi o stan ich zachowania, mają się najgorzej spośród wszystkich typów siedlisk przyrodniczych występujących w Europie – tłumaczy Jakub Milczarek, Zastępca Dyrektora Departamentu Zarządzania Zasobami Przyrody w Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska.

Faktycznie, dwa ostatnie raporty z ostatnich sześciu i dwunastu lat pokazują, że nie ma w tym względzie prawie żadnej poprawy. Co istotne, ten problem dotyka praktycznie całej Europy. I to od wielu lat.

- W Europie przez lata zdegradowano ok. 80 proc. wszystkich bagien. Skutki tego są daleko idące i bardzo trudne do naprawy. Zniszczyć mokradła można bardzo łatwo i szybko, ale odbudowa takiego ekosystemu trwa wiele lat – mówi Sylwia Gawrońska z Sekretariatu Konwencji Ramsarskiej w Polsce (GDOŚ). W Polsce torfowiska zajmują 3 proc. powierzchni, natomiast wszystkie tereny mokradłowe pokrywają ok. 8-10 proc. powierzchni kraju. Wliczają się w to torfowiska, ale też stawy, rzeki, jeziora, trzęsawiska, nadmorskie słonorośla, i podmorskie łąki podwodne do głębokości 6 metrów.

Eksperci alarmują, że na dwanaście krytycznie zagrożonych gatunków ptaków w Polsce, aż sześć jest związanych ze środowiskami podmokłymi, są to: świstun, rożeniec, batalion, łęczak, rybitwa czubata. Kolejne trzy gatunki to ptaki, które korzystają z różnych typów siedlisk, ale swoje żerowiska mają szczególnie właśnie na łąkach podmokłych. Chodzi o gadożera, orlika grubodziobego i błotniaka zbożowego

Na mokradła najbardziej negatywnie wpływają m.in. nieprawidłowo wykonywane melioracje. Takie działania są podejmowane w celu uproduktywniania tych miejsc.

- Dawniej tereny podmokłe były odwadniane w celu sadzenia lasów i prowadzenia działalności rolniczej. Do najważniejszych zagrożeń dla mokradeł należą także inwazyjne gatunki obce, które

wypierają gatunki rodzime, przez co zmniejsza się różnorodność biologiczna. Zagrożeniem jest także eksploatacja torfu – tłumaczy Jakub Milczarek.

Jak chronić i odbudowywać mokradła?
- 50 lat temu podpisano Konwencję Ramsarską, czyli pierwszy międzynarodowy dokument, który chroni określony typ siedlisk - tereny związane z wodą. Konwencja została przyjęta po to, by chronić siedliska ptaków migrujących, ale przez pół wieku zmieniły się i realia, i priorytety ochrony. Dziś coraz więcej mówi się o ochronie klimatu, a osiągać ten cel można także poprzez ochronę mokradeł – wyjaśnia Sylwia Gawrońska.

Obszary mokradłowe, szczególnie torfowiska, są ogromnym magazynem węgla w środowisku. – Kiedy więc te obszary są niszczone, intensywnie emitują dwutlenek węgla i gazy cieplarniane, co negatywnie wpływa na klimat. Kiedy jednak torfowisko jest odtwarzane, to emisja gazów zatrzymuje się, a po latach przywracania tego ekosystemu, mokradła wiążą węgiel z atmosfery w glebie i przytrzymują go nawet przez tysiące lat.

W uświadamianiu i edukowaniu ludzi w zakresie znaczenia mokradeł dla środowiska mają pomóc obchody Światowego Dnia Mokradeł. W tym roku tematem przewodnim Dnia Mokradeł jest hasło: "Mokradła i woda".

- Trzeba zwrócić uwagę na to, że wody jest coraz mniej nie tylko dla przyrody, lecz także dla ludzi. Chodzi tu nie tylko o wodę pitną, ale również tę wykorzystywaną do celów gospodarczych. Mokradła sprawiają, że wyższy jest poziom wód gruntowych oraz więcej wody spada na ziemię pod postacią opadów i nawadnia tereny uprawne i lasy – mówi Jakub Milczarek.

Ochroną terenów mokradłowych w Polsce zajmują się różne instytucje.

- To jest wysiłek wielu resortów. Kompetencje są dzielone między resorty środowiska i klimatu, rolnictwa i infrastruktury – tłumaczy Jakub Milczarek.

- Powołaliśmy grupę ekspercką, Komitet Mokradłowy, który skupia przedstawicieli resortów, naukowców i przyrodników. Komitet określa, jakie są najpilniejsze potrzeby do zrealizowania w celu poprawy stanu mokradeł. Te działania muszą wynikać z dokumentu strategicznego. Założyliśmy, że w 2021 roku stworzymy strategię obszarów mokradłowych. Ponadto GDOŚ powołuje obszary Sieci Ramsar. Jest ich w tej chwili dziewiętnaście. Ich celem jest ochrona mokradeł samych w sobie, ale są one również traktowane jako modelowe przykłady, jak prowadzić działania sprzyjające mokradłom, które mogłyby być powielane i prowadzone w kontekście większej ilości obszarów – dodaje przedstawiciel GDOŚ.

Ponadto cały czas rozbudowywana jest sieć kanalizacji i oczyszczalni ścieków w Polsce, co ma też wpływ na poprawę jakości wód w rzekach. Te działania prowadzone są przez samorządy, które wydają na to własne lub unijne środki.

- Musimy pamiętać, że im więcej wody zostanie w środowisku i im później odprowadzimy ją do morza, tym lepiej nie tylko dla środowiska, roślin i zwierząt, lecz także dla nas. Notowane w ostatnich latach susze i niedobory wód stanowią coraz większy problem również dla zaopatrzenia ludności, czy też systemu energetycznego w wodę – przypomina Sylwia Gawrońska.

Działania mające na celu zatrzymanie jak największej ilości wody na mokradłach podejmują m.in. regionalne dyrekcje ochrony środowiska. GDOŚ wraz z jedenastoma regionalnymi dyrekcjami ochrony środowiska realizuje projekt pn. Ochrona siedlisk i gatunków terenów nieleśnych zależnych od wód.

W ramach projektu zbudowano m.in. zastawki i progi na istniejących rowach melioracyjnych w bezpośrednim sąsiedztwie cennych siedlisk przyrodniczych. Nowe urządzenia hydrotechniczne zatrzymają stały odpływ wód wgłębnych z terenów podmokłych i bagiennych oraz okresowy i nagły odpływ rowami wód opadowo-roztopowych, występujących w okresie pozimowym. Dzięki takim działaniom stabilizuje się stały poziom wód gruntowych, co w efekcie zabezpiecza chronione siedliska torfowiskowe przed przesuszaniem.

Największe efekty ochrony mokradeł przynoszą działania w skali lokalnej, za to powszechne. Gromadzenie i rozprowadzenie wód opadowych na własnym trawniku, budowa ogrodów deszczowych i przepuszczalnych oczek wodnych to działania możliwe do realizowania dla każdego mieszkańca domu jednorodzinnego. Ograniczenie brukowania i asfaltowania oraz wycinania zadrzewień i zakrzaczeń przydrożnych to sposób samorządów gminnych na spowolnienie odpływu i obniżenie temperatury przy drogach. Zachowanie miedz śródpolnych i stref buforowych w pobliżu rzek i jezior ochroni je przed spływem z pól uprawnych nawozów i pestycydów. Nawet zbieranie śmieci z pobliskiego mokradła w czasie niedzielnego spaceru jest sposobem na zachowanie zdrowej i czystej wody.