Michał Kleiber: Kanon książek naukowych, które należy znać

Dlatego wybitny naukowiec profesor Michał Kleiber, prezes Polskiej Akademii Nauk i doradca prezydenta RP, poleca kanon książek , które pomogą ogarnąć naszą rzeczywistość. Te pozycje to przewodnik po świecie informatyki, biologii i nauk ścisłych - lektura obowiązkowa dla każdego, kto chce posiąść podstawową wiedzę w tych dziedzinach.

1 Książka jest nieocenionym źródłem podanych w prosty sposób informacji na temat współczesnych problemów fizyki. Autor omawia najbardziej przemawiające do naszej wyobraźni naukowe pojęcia przestrzeni i czasu. Stanowią one arenę, na której rozgrywa się nasza rzeczywistość. Ta książka została napisana z myślą o wszystkich tych, którzy choć może nie posiadają rozległej wiedzy naukowej, ale pragną zrozumieć, jak działa nasz wszechświat. Nawet najtrudniejsze pojęcia autor przedstawia przede wszystkim za pomocą przenośni, analogii, przykładów i ilustracji, całkowicie omijając sformalizowane szczegóły matematyczne. Rzadko się zdarza spotkać dzieła, które są mądre i przystępne jednocześnie. Greene'owi to się udało.

2 Znakomita książka brytyjskiego futurologa prognozująca wpływy nowych technologii na rozwój gospodarczy świata. Autor, jeden z najbardziej rozchwytywanych myślicieli na świecie (jego książki przetłumaczono na 23 języki), akcentuje znaczenie dynamiki zachodzących przemian, ich globalny zasięg, nieprzewidywalność przyszłych kluczowych odkryć naukowych i ich wdrożeń. Podkreśla także narastające niebezpieczeństwa dla państw i poszczególnych obywateli. Autor nie stroni od krytycznych opinii pod adresem współczesnych sposobów uprawiania polityki w oderwaniu od rozwoju technologicznego i przestrzega przed minimalizowaniem roli nauki dla przyszłości świata. Patrick Dixon "Futurewise: Six Faces of Global Change".

3 Wybitne dzieło wybitnego socjologa hiszpańskiego. Jest to wszechstronna analiza wpływu internetu na rozwój społeczny. Castells analizuje znaczenie sieci komputerowych w procesach powstawania nowych struktur. Nie formułując ryzykownych prognoz , autor przytacza szczegółowe dane pozwalające zrozumieć , w jaki sposób internet staje się głównym medium rodzącego się społeczeństwa sieciowego. Niełatwe w czytaniu dzieło czytelnikowi przybliżyć może wydana po polsku popularna książka tego samego autora "Galaktyka Internetu". Autor jest moim bliskim znajomym, co umożliwiło mi przeprowadzenie z nim wielu pasjonujących rozmów i w istotny sposób ukształtowało moje myślenie o nowych technologiach informatycznych. Manuel Castells "The Rise of the Network Society".

4 Tradycyjnie rozumiana kultura to hermetyczny świat rządzący się trudnymi do rozszyfrowania regułami. Świat ten z reguły przemilcza naukę, jej osiągnięcia i wpływ na rozwój społeczny. Bardzo mnie to niepokoi i dlatego spodobał mi się "Nowy renesans". Autor proponuje zakopywanie przepaści między kulturą i naukami empirycznymi poprzez stworzenie "trzeciej kultury". Nie będzie to łatwe, ale wydaje się absolutnie nieodzowne, jeśli chcemy nadać kulturze cechy właściwe nowoczesnemu światu i zapobiec jej marginalizacji, naukę zaś uzupełnić refleksją humanistyczną. Istniejącą przepaść należy zakopywać z obu stron - i ta konkluzja jest przesłaniem autora. John Brockman "Nowy renesans".

5 Książka słynnego futurologa jest kontynuacją "Szoku przyszłości". "Trzecia fala" to przenikliwa analiza przemian cywilizacyjnych. Omawia problemy współczesności i prognozuje przyszłość na podstawie dwóch wcześniejszych przemian: rewolucji agrarnej i przemysłowej. Obecna, trzecia fala, nie jest jeszcze dostatecznie ukształtowana. Jej natura jest otwarta, stwarzając możliwości i zagrożenia. Ta książka jest optymistyczna - w przeciwieństwie do "Szoku przyszłości". Akcentuje naszą odpowiedzial­ność za losy świata, ale podkreśla wiarę w możliwość powodzenia misji pod nazwą: przyszłość naszej cywilizacji. Alvin Toffler "Trzecia fala".

6 Drucker jest powszechnie traktowany jako guru światowej przedsiębiorczości. Mimo iż zainteresowania autora są dalekie od moich, jego książka niezwykle przypadła mi do gustu. Drucker największy nacisk kładzie na innowacyjność - dla niego to klucz do rozwoju w każdej dziedzinie życia. Próbuje przy tym problematykę innowacyjności odrzeć z mitów o jej złożoności i nieprzewidywalności. Podkreśla, że nie wymaga ona wcale ludzkiego geniuszu, choć jego błysk na pewno nie szkodzi. Wymaga natomiast przede wszystkim systematyczności, organizacji pracy ukierunkowanej na rozbudzanie kreatywności i umiejętności pracy w zespołach ludzkich. Peter Drucker "Natchnienie i fart, czyli innowacja i przedsiębiorczość".

7 Nazwisko Weizsäcker jest popularne, bo nosił je prezydent Niemiec. Mało kto wie, że jego młodszy brat, Carl Friedriech był wybitnym fizykiem. Autor przedstawia w książce ideę jedności przyrody. Wychodzi przy tym nie od poszukiwania jednolitej metody badania przyrody, lecz od przedmiotu takich badań. Analizując historię fizyki i nauk przyrodniczych, zauważa, że ich rozwój jest drogą ku jedności - dyscypliny niegdyś odległe zbliżają się do siebie. Dziś widać to na przykładzie zbliżania się fizyki i biologii, dzięki badaniom w zakresie biologii, informatyki i teorii gier. Carl Friedrich von Weizsäcker "Jedność przyrody".

8 To najlepsza biografia Einsteina - i w ogóle jedna z najlepszych biografii, jakie czytałem. Autor dobrze znał odkrywcę teorii względności w ciągu ostatnich dziewięciu lat jego życia i miał dostęp do materiałów źródłowych wcześniej nieznanych. Powstała w ten sposób książka nieodzowna dla każdego, kogo interesuje historia nauki XX wieku. Autor nie upiększa wizerunku Einsteina, ale zachowuje dużą dla niego życzliwość. Dużo w książce anegdot opowiadanych przez ludzi znających go bardzo dobrze. Książka jest także znakomita pod względem merytorycznym - to prawdziwy podręcznik ważnych działów fizyki współczesnej. Abraham Pais "Pan Bóg jest wyrafinowany".

9 Książka jednego z najwybitniejszych matematyków i fizyków współczesnych, który przedstawia oryginalną wizję syntezy fizyki, matematyki, informatyki, biologii i filozofii w ramach jednej teorii procesów fundamentalnych. Wywody autora stanowią jeden z wątków gorących debat na temat możliwości stworzenia tzw. sztucznej inteligencji, tj. wyposażenia komputerów w możliwości wykonywania czynności konkurujących z działaniem człowieka. Autor próbuje sprawdzić, czy wykorzystując prawa fizyki, uda się wyjaśnić naturę procesów myślowych człowieka. Trudne w odbiorze dzieło autora zrozumieć można, czytając książkę "Makroświat, mikroświat i ludzki umysł". Roger Penrose "Cienie umysłu".

10 Wielką zasługą głównego autora, Rosjanina wykształconego w Belgii, jest dokonanie rewolucji pojęciowej w nauce. Uświadomił nam ogromną rolę, jaką na wszystkich poziomach organizacji materii - od cząstek elementarnych po kosmos - odgrywają losowość i nieodwracalność. Zasada wzrostu entropii opisuje świat jako układ przechodzący od porządku do chaosu. Ewolucja systemów biologicznych czy społecznych dowodzi, że to, co złożone, wyłania się z tego, co proste. Jak to pogodzić? Kluczem do poszukiwania odpowiedzi jest badanie tzw. procesów nierównowagowych. Ilya Prigogine, Isabelle Stengers "Z chaosu ku porządkowi".

11 Klasyczna pozycja z zakresu sztucznej inteligencji. Dzisiaj już nieco przestarzała, ale odegrała istotną rolę w początkach kształtowania się obszaru badań pod nazwą sztuczna inteligencja, dzisiaj już skądinąd rzadko używanego. Autorzy zawarli w książce wykład problematyki języków programowania właściwych stucznej inteligencji, systemów ekspertowych, uczenia maszynowego, wnioskowania w warunkach niepewności. Mimo mnogości znacznie nowocześniejszych książek z tego zakresu omawiane dzieło zachowuje swą wartość jako wprowadzenie do tej tematyki. Eugene Charniak, Drew McDermont "Artificial Intelligence".

12 Książka amerykańskiego fizyka i filozofa jest ważna, bowiem podejmuje problem etyki zawodu badacza. Jestem gorącym zwolennikiem tezy, że wśród czynników determinujących rozwój nauki problematyce rzetelności zawodowej przypisywać należy jedno z naczelnych miejsc. Nie mam wątpliwości, że opracowania opisujące przykłady nagannych zachowań w świecie uczonych zasługują na upowszechnianie. Faktem jest bowiem, że dynamicznie zmieniający się świat uczelni i instytutów badawczych nie stanowi już takiego środowiska dla rozwoju nauki nastawionej na dobro publiczne, jak kiedyś. Sheldon Krimsky "Nauka skorumpowana?".

13 Książka w pewnym sensie komentująca liczne poprzednie obszerne wypowiedzi autora. Wywarł on ogromny wpływ na kształtowanie się metanauki, czyli nauki o nauce. Zasadniczym tematem refleksji w "Dwóch biegunach" jest rola tradycji w rozwoju wiedzy naukowej, nośniki tej tradycji i sposoby jej przekazywania oraz, co może najważniejsze, łamania tradycji. Uświadomienie sobie zależności pomiędzy badawczą "normalnością" wynikającą z tradycji, a przełomowym charakterem rewolucji naukowych powinno stanowić bardzo ważną cechę uczonych, którzy chcą świadomie wykonywać swój zawód. Thomas Samuel Kuhn "Dwa bieguny".

14 Dzieło o charakterze Biblii dla wszystkich specjalistów od klasycznej mechaniki. Ta dyscyplina leżąca dzisiaj na przecięciu fizyki matematyki i nauk inżynierskich, jest podstawą zastosowań w niezliczonej liczbie zagadnień: aeronautyce, budowie maszyn, budownictwie, ochronie środowiska, inżynierii biomedycznej. Jako że pierwszą specjalnością zawodową, jaką zdobyłem, była mechanika, to liczącą prawie 600 stron pozycję znałem praktycznie na pamięć. To bez wątpienia do dzisiaj najlepsze dzieło w swojej kategorii - mimo że od jego opublikowania upłynęły już 4 3 lata. Clifford Truesdell, Walter Noll "Encyclopedia of Physics: The non-linear field theories of mechanics".

15 Jak radzić sobie z wyzwaniami wywołanymi przez dynamiczny rozwój? Foster i Kaplan swą książkę poświęcili przede wzystkim problematyce sukcesu w biznesie i jest w istocie dogłębnym przewodnikiem dla menedżerów, ale także pouczającą lekturą dla nas wszystkich. Twórcza destrukcja to termin, który akcentuje potrzebę zmian w funkcjonowaniu zespołów ludzkich niezbędnych do ich trwania w warunkach dynamicznych zmian. Książka ma ważne przesłanie dla świata nauki, bo obok stopniowego ulepszania działalności zespoły badawcze muszą mieć odwagę do niezależnego działania. Richard Foster, Sarah Kaplan "Twórcza destrukcja".

16 Znakomita książka na temat ilościowego opisu zjawisk losowych. W istocie rzeczy wszystkie zjawiska w otaczającym nas świecie mają taki charakter, m.in. realia świata finansów, prognozy pogody, genetyka, epidemiologia, medycyna. Tam wszędzie losowość odgrywa dużą rolę i umiejętność jej opisywania to klucz do racjonalnych zachowań. W tym sensie są one sednem współczesnej metody naukowej. Książka na tle wielu innych pozycji z tego zakresu wyróżnia się jasnością wykładu, wziętymi z życia przykładami i bardzo przydatnym opisem metod wnioskowania na podstawie danych losowych. Robert Hogg, Elliot Tanis "Probability and Statistical Inference".