Książę pobożny i wstrzemięźliwy

Życie księcia było odbiciem stosunków panujących pomiędzy książętami piastowskimi w XIII w. Na porządku dziennym były tam zdrady, morderstwa, uwięzienia i brutalna przemoc. Połączeni rodzinnymi więzami książęta nie wahali się przed niczym, by powiększyć swoje włości i umocnić swoją władzę. Intrygi, spiski, zbrojne starcia i pozbawienia wolności nie ominęły i Bolesława.

Książę urodził się 21 czerwca 1226 r. w Starym Korczynie w świętokrzyskim. Był synem Leszka Białego i księżniczki ruskiej Grzymisławy. Jego ojciec został rok później zamordowany podczas zjazdu w Gąsawie, a krewni natychmiast rozpoczęli rywalizację w celu objęcia opieką małoletniego Bolesława i przynależnych mu ziem. Pretensje zgłosili Konrad Mazowiecki i Władysław Laskonogi z Wielkopolski. Możni małopolscy woleli Władysława niż porywczego i nieobliczalnego Konrada. Niestety Laskonogi prowadził właśnie wojnę z Władysławem Odonicem (wnukiem Mieszka Starego) i nie mógł bronić swoich interesów w Krakowie.

Skorzystał z tego Konrad Mazowiecki, który podjął próbę zbrojnego opanowania Krakowa. Nie zakończyła się ona powodzeniem. Książę musiał się wycofać, być może ze względu na pruski najazd, który nawiedził właśnie Mazowsze. Korzystając z tego małopolskie rycerstwo na zjeździe w Cieni obwołało Laskonogiego panem Krakowa. W zamian za to książę zobowiązał się adoptować małego Bolesława i uczynić go swoim spadkobiercą w Wielkopolsce i Małopolsce.

Laskonogi przybył następnie do Krakowa, gdzie księżna Grzymisława przekazała mu rządy nad państwem. Sama zaś, z synem Bolesławem, przeniosła się do Sandomierza, gdzie rządziła jako regentka.

Władysław Laskonogi musiał opuścić Kraków z powodu trwającej wojny z Odonicem. Swoim następcą na tronie krakowskim uczynił księcia śląskiego Henryka Brodatego. Za zgodą Grzymisławy i małopolskich możnych wkroczył on do Krakowa i rozpoczął sprawowanie rządów namiestniczych.

Konrad Mazowiecki w dążeniu do władzy był jak bohaterowie serialu „Gra o tron” - nie wahał się przed zdradą i przemocą

Niezmordowany Konrad Mazowiecki nie rezygnował jednak z opanowania ziemi krakowskiej. Latem 1228 r. zaatakował, ale został pokonany przez syna Henryka Brodatego - Henryka Pobożnego - w bitwie pod Skałą. Lepiej poszło mu rok później: uwięził Brodatego, zajął ziemię sieradzką, łęczycką i sandomierską. Władysław Lasonogi usiłował odzyskać te włości, ale w międzyczasie zmarł (w 1230 r.).

Książę Konrad w swoim dążeniu do władzy nie cofał się przed niczym. Był jak bohaterowie serialu „Gra o tron” - nie wahał się przed krzywoprzysięstwem, zdradą, przemocą. W 1233 r. zwabił na spotkanie Grzymisławę z synem, po czym uwięził ich, najpierw w zamku w Czersku, potem w klasztorze w Sieciechowie. Uciec stamtąd udało im się dzięki pomocy rycerza Klemensa z Ruszczy i opata sieciechowskiego zakonu Mikołaja z Galii. Przekupili oni strażników i podczas jednej z zakrapianych alkoholem biesiad Grzymisława i Bolesław wymknęli się w przebraniu z klasztoru.

Uciekinierzy schronili się pod opiekę Henryka Brodatego. Ukrywali się głównie na zamku w Skale w Dolinie Prądnika. Po śmierci Brodatego opiekę nad nimi przejął jego syn - Henryk Pobożny. W czerwcu 1238 r. Bolesław osiągnął wiek sprawny. Pozwoliło to myśleć jego opiekunom o małżeństwie księcia. W następnym roku w Wojniczu odbył się zjazd, na którym zawarto umowę małżeńską między trzynastoletnim Bolesławem a córką króla węgierskiego Beli IV Kunegundą (w Polsce zwaną Kingą).

Jak to się stało, że niewiele znaczący polski książę, pozbawiony póki co ziemi, pozyskał za żonę córkę króla i wnuczkę cesarza (matka Kingi była córką cesarza nicejskiego Teodora)? Uważa się, że był to wyraz polityki możnowładców małopolskich, który chcieli podniesienia prestiżu swojej dzielnicy oraz utrzymania tradycyjnych więzów sojuszniczych z Węgrami. Z kolei władca Węgier zyskiwał kolejnego sojusznika dla swych politycznych celów.

Równie dużo uwagi Bolesław poświęcał rozwojowi ekonomicznego swojego państwa

Pięcioletnia Kinga wychowywała się odtąd w Polsce, w Sandomierzu, pod opieką księżnej Grzymisławy, która przygotowywała ją do roli żony. Realne zawarcie małżeństwa nastąpiło dopiero około 1247 r.

Tymczasem o ziemię krakowską upomniał się Konrad Mazowiecki, który 10 lipca 1241 r. zajął Kraków. Jego rządy nie znalazły jednak uznania panów małopolskich, którzy podnieśli bunt i powołali na tron Bolesława Wstydliwego. 25 maja 1243 r. doszło do bitwy pod Suchodołem na Mazowszu. Wspierane przez Węgrów rycerstwo małopolskie z Bolesławem na czele pokonało tam siły Konrada Mazowieckiego. Zwycięstwo zapewniło Bolesławowi panowanie nad ziemią krakowską.

Niemały wpływ na księcia Bolesława i jego rządy wywierała księżna Kinga. Odebrała staranne wykształcenie, umiała czytać i pisać, znała łacinę, węgierski i polski. Dzięki sporemu posagowi od ojca miała niezależność finansową, a dzięki silnemu charakterowi górowała nad mężem.

Zapewniła sobie znaczącą pozycję u boku księcia, o czym świadczy fakt, że obok Bolesława i jego matki Grzymisławy występuje jako wystawca na książęcych dokumentach. Na części dokumentów wymieniona nawet samodzielnie jako księżna krakowsko-sandomierska.

Była też sprawną administratorką dóbr i zwolenniczką rozwoju ekonomicznego. 2 marca 1257 r. na wiecu w Korczynie Bolesław nadał żonie ziemię sądecką. Gospodarowała nią umiejętnie, kupując i sprzedając wsie, udzielając nadań, sprowadzając włościan i zakładając nowe osady.

Jak przekazały źródła, Kinga skłoniła męża do złożenia ślubów czystości, co oznaczało, że książę nie będzie miał potomka, który przejmie po nim rządy. Co skłoniło władcę do takiego, przyznajmy radykalnego, kroku? Badacze rozpatrują dwie możliwości. Pierwsza to autentyczna pobożność, zgodna z obyczajami epoki, która nakazywała stawiać wyżej zbawienie wieczne niż najważniejsze nawet sprawy doczesne.

Druga to jakieś fizyczne niedomagania księcia, które kazały mu uciekać od spraw łóżkowych. Jan Długosz opisał, że książę lubował się w polowaniach bez względu na porę roku. To pozwoliło niektórym wysuwać przypuszczenie, że w tym męskim zajęciu Bolesław mógł rekompensować sobie niepowodzenia w sypialni.

Jest jeszcze trzecia możliwość: silny wpływ pobożnych kobiet, wśród których obracał się Bolesław: matki Grzymisławy, żony Kingi, siostry Salomei i dwóch szwagierek, Jolanty Heleny i Małgorzaty. Wszystkie (z wyjątkiem Grzymisławy) zostały wyniesione na ołtarze.

W polityce wewnętrznej książę popierał Kościół i dbał o jego rozwój. Wiele jego nadań otrzymało biskupstwo krakowskie kierowane wówczas przez związanego z Bolesławem biskupa Prandotę. Książę uposażał klasztory w Krzyżanowicach, Zwierzyńcu, Sieciechowie, Wąchocku i Staniątkach. Ufundował klasztor klarysek w Zawichoście.

Wielkie znaczenie dla jego księstwa, a także dla wszystkich ziem polskich, miała kanonizacja biskupa Stanisława ze Szczepanowa, na rzecz której usilnie działał władca i jego małżonka. Uroczyste ogłoszenie męczennika świętym odbyło się w Krakowie 8 maja 1254 r. przy udziale „biskupów, książąt, opatów i duchowieństwa” oraz tłumów wiernych. Katedra otrzymała przy tej okazji przywileje. Rok później władca zwolnił ludność biskupich włości od wszystkich ciążących na niej powinności prawa książęcego.

W 1265 r. Bolesław adoptował księcia sieradzkiego Leszka Czarnego

Równie dużo uwagi Bolesław poświęcał rozwojowi ekonomicznego swojego państwa. Gdy w 1241 r. zostało ono spustoszone przez najazd tatarski (zniszczono m.in. Sandomierz i Kraków), książę zaciągnął pożyczkę u Kingi i przystąpił do odbudowy kraju. W tym celu przeprowadził akcję lokowania miast i wsi. Prawa miejskie uzyskały m.in. Bochnia (1253), Nowy Korczyn (1257), Skaryszew (1264), Jędrzejów (1271).

5 czerwca 1257 r. na wiecu w Koperni pod Pińczowem książę wydał akt lokacyjny dla Krakowa. By zdynamizować odbudowę władca zdecydował się na stworzenie nowego organizmu miejskiego według wzorów magdeburskich. Nowe miasto otrzymało wójta, sąd ławniczy, radę miejską i uposażenie (łowiska, łąki, grunty). Zostało też na nowo wytyczone, w bardzo przemyślany sposób. Wszystko to dało podstawy do pomyślnego rozwoju Krakowa w następnych latach i wiekach.

Dobrze poczyniał sobie książę także w sprawach przemysłu solnego. W 1248 r. w Bochni odkryto sól kamienną na terenach należących do rodu Gryfitów. Bolesław zareagował szybko i przejął dobra na własność, ustawiając książęcy monopol na wydobycie i handel cenną wówczas solą. Sprowadził znających się na górnictwie cystersów i przy ich pomocy uruchomił przemysłowe wydobycie w 1251 r. W latach 80. XIII w. sól odkryto w Wieliczce. Kolejnym źródłem dochodu były kopalnie ołowiu w Olkuszu i Sławkowie.

Rządząc Bolesław musiał liczyć się ze zdaniem małopolskich możnych. To środowisko już wielokrotnie udowodniło, że jest w stanie wynieść na tron, a następnie obalić władcę, który nie spełnia jego oczekiwań. Książę odwołał się jednak do niższego rycerstwa, z którym spotykał się na wiecach, i do mieszczaństwa. W ten sposób osłabił wpływy możnych.

Pomysł był dobry, tyle że nie do końca się sprawdził. W 1273 r. wybuchł bunt przeciw Wstydliwemu, a jedną z jego przyczyn była sprawa sukcesji. W 1265 r. Bolesław adoptował bowiem księcia sieradzkiego Leszka Czarnego i który stał się w ten sposób jego następcą. Nie spodobało się to jednak możnym, którzy woleli widzieć na Wawelu Władysława Opolskiego. Doszło do bitwy pod Bogucinem koło Olkusza, w którym Wstydliwy pokonał Władysława i wspierających go buntowników.

W polityce zagranicznej utrzymywał sojusz z węgierskimi Arpadami. Wciągnęło to księcia w konflikt z Czechami o ziemie austriackie. Wspomagając swojego teścia Belę Bolesław uderzył na Morawy, a potem wziął udział w bitwie z wojskami czeskimi pod Kressenbrunn (12 lipca 1260 r.). Niestety, w starciu tym Węgrzy i ich polscy sojusznicy zostali pokonani.

Książę krakowski nadal jednak wspierał Węgrów, udzielając im pomocy militarnej i politycznej, jeżdżąc do Budy i przyjmując w Krakowie nowego węgierskiego króla Stefana V. Jednak po jego śmierci w 1272 r. Wstydliwy przeszedł do obozu czeskiego. Wysłał posiłki na wojnę Przemyślidów z Habsburgami, zakończoną czeską klęską pod Suchymi Krutami. Jak widać, i ten kierunek polityki nie przyniósł mu sukcesu…

W listopadzie 1259 r. na Polskę spadł drugi najazd tatarski. Napastnicy zniszczyli Sandomierz, Lublin i Kraków. Książę umknął z kraju, chroniąc się na Węgrzech. Wrócił w 1260, gdy Mongołowie wycofali się. To nie jedyni najeźdźcy, jacy pustoszyli jego księstwo. W 1256 i 1264 Małopolskę najechali i zniszczyli Jaćwingowie. Wstydliwy zorganizował wyprawę odwetową, która dotarła do Brańska i zadała im poważną klęskę.

By ukrócić najazdy z północy Bolesław założył biskupstwo misyjne w Łukowie na północno-wschodnim krańcu Małopolski. Jego zadaniem miała być chrystianizacja Jaćwingów i uczynienie z nich pokojowego ludu. Akcję poparł papież, jednak całość z jakichś względów zakończyła się fiaskiem. Łuków przekazano templariuszom.

Dobre relacje łączyły Bolesława z księciem Halickim Danielem. Wstydliwy wsparł jego koronację, która odbyła się Drohiczynie. Po śmierci Daniela stosunki się jednak popsuły i Bolesław musiał walczyć z synami halickiego króla.

Wstydliwy zmarł 7 grudnia 1279 r. (datę dzienną zapisano w Kalendarzu katedry krakowskiej). „Był zaś książę Bolesław człowiekiem łagodnym, lecz zmiennym przy rozstrzyganiu spraw […]. Wstrzemięźliwy lubił się czasami zabawiać polowaniem. Nieskazitelnie czysty stronił od miłostek i stosunków z kobietami. […] Był człowiekiem dobrym i prostym” - napisał o nim Jan Długosz.

Historycy są powściągliwi w ocenie władcy. Nie należał do najwybitniejszych wśród Piastów, nie miał szerokich planów politycznych, nie podniósł sprawy zjednoczenia. Jego zagraniczne sojusze kończyły się fiaskiem. Z drugiej strony jego rządy uznawane są za spokojne i zrównoważone, a on sam był szanowany i uważany za sprawiedliwego. Wielką jego zasługą był bez wątpienia gospodarczy rozwój kraju, niszczonego wszak ciągłymi najazdami. To jemu lokację zawdzięcza Kraków, a następcy monopol na dochody z małopolskich kopalni soli.

Był ostatnim przedstawicielem małopolskiej linii Piastów. Pochowano go w krakowskim kościele Franciszkanów. Tron przejął po nim adoptowany książę sieradzki Leszek Czarny.