Kortyzol – norma, badanie i objawy nadmiaru. Jak obniżyć kortyzol, czyli hormon stresu?

Kortyzol potocznie nazywany hormonem stresu jest związkiem steroidowym, co oznacza to, że produkowany jest w organizmie z cząsteczki cholesterolu. Precyzyjnie, kortyzol jest przedstawicielem glikokortykosteroidów wytwarzanych i wydzielanych w korze nadnerczy. We krwi znajduje się w połączeniu z białkami w nieaktywnej formie, natomiast aktywnością odznaczają się jego wolne cząsteczki tzw. hydrokortyzon.

Zobacz także: Jak obniżyć kortyzol? Wyluzuj i uspokój zszargane nerwy

Wydzielanie się kortyzolu w organizmie jest rezultatem współzależności kilku hormonów w organizmie. Proces rozpoczyna się od podwzgórza w mózgu, gdzie wydziela się kortykoliberyna (CRH). Hormon ten stymuluje przysadkę mózgową do produkcji hormonu adrenokortykotropowego (ACTH), a ten działając na warstwę pasmowatą kory nadnerczy, nasila produkcję i wydzielanie do krwi kortyzolu. W procesie uczestniczy też szereg enzymów i czynników transkrypcyjnych, które regulują całą oś.

Kortyzol, testosteron i adrenalina to grupa hormonów ''walcz lub uciekaj''. W sytuacji stresowej ich produkcja jest nasilana, co pozwala uzyskać organizmowi więcej energii i ma umożliwić ucieczkę. Stres kojarzy się z nieprzyjemnym uczuciem, którego należy unikać za wszelką cenę. W rzeczywistości jednak jest ważnym mechanizmem ewolucyjnym związanym z przetrwaniem. Nasi przodkowie odczuwali stres w sytuacjach zagrożenia życia. Fizjologiczna reakcja na stres, której częścią jest także kortyzol, pozwalała im szybciej uciekać przed drapieżnikami lub przeciwstawiać się im z większą siłą. Dopiero współcześnie stres zbiera swoje żniwo, ponieważ trwa przewlekle.

Gdy człowiek styka się z bodźcem wywołującym stres, kora nadnerczy zostaje pobudzona przez ACTH, by uwolnić kortyzol do krwi. W efekcie poziom nasileniu ulegają procesy glukoneogenezy, ukierunkowane na pozyskanie i zwiększenie poziomu glukozy we krwi. Cukier wytwarzany jest z kwasów tłuszczowych i białek oraz mobilizowany z mięśni i wątroby, będących jej zapasowym źródłem (glukoza zmagazynowana jest w formie glikogenu). Kortyzol stymuluje wydzielanie noradrenaliny oraz adrenaliny i powoduje zatrzymanie wody w organizmie. Krew zaczyna krążyć szybciej, źrenice ulegają rozszerzeniu. Wszystkie to procesy mają na celu dostarczenie większej ilości energii, by organizm był w stanie poradzić sobie z zagrożeniem.

Warto jednak zaznaczyć, że kortyzol pełni również ważne role w organizmie w przerwach między sytuacjami stanowiącymi potencjalne zagrożenie. Kortyzol pobudza trawienie pokarmu i metabolizm. Pomaga regulować poziom glukozy we krwi, wpływa na gospodarkę białkową i tłuszczową.

Kortyzol podlega zmienności wydzielania na przestrzeni doby. Zwiększony poziom obserwuje się w godzinach porannych, co ma mobilizować organizm do działania. W godzinach wieczornych poziom powinien być niższy. Z uwagi na niestały poziom hormonu we krwi ustalono dwie normy:

• 7-25 µg/dl w godzinach porannych,
• 2-9 µg/dl w godzinach wieczornych.

Kortyzol we krwi warto zbadać w określonych sytuacjach, gdy istnieje podejrzenie nieprawidłowego jego poziomu we krwi. Ocena stężenia kortyzolu we krwi jest standardową częścią diagnostyki następujących schorzeń:

• zespół Cushinga, czyli zespół objawów nieprawidłowości w wydzielaniu się hormonów glikokortykosteroidowych w organizmie,
• nadczynność lub niedoczynność tarczycy,
• choroby nowotworowe nadnerczy,
• przewlekła bezsenność,
• depresja,
• przewlekłe zmęczenie,
• inne zaburzenia syntezy hormonów steroidowych w organizmie.

Badanie kortyzolu we krwi najlepiej wykonać rano i wieczorem, ponieważ jego wydzielanie podlega rytmowi dobowemu. Możliwe do wykonania jest również badania z moczu lub śliny, jednorazowo lub w cyklu dobowym. Wielokrotne pomiary mają większą wartość diagnostyczną, ponieważ normalne stężenie tego hormonu różni się w zależności od pory dnia. Pomiary stężenia kortyzolu w próbce moczu, pozwala stwierdzić jedynie ewentualną hiperkortyzolemię, czyli zbyt wysokie stężenie kortyzolu w organizmie. Zbyt niski poziom kortyzolu można zdiagnozować jedynie z próbki krwi.

Do badania kortyzolu należy się odpowiednio przygotować. Najlepiej wykonać je po przespanej nocy, na czczo (minimum 8 godzin po spożyciu ostatniego posiłku), oraz po minimum 2-dniowej przerwie od wzmożonej aktywności fizycznej.

Kortyzol należy badać w połączeniu z oceną stężenia elektrolitów we krwi oraz innych, zleconych przez lekarza parametrów. Samodzielnie wynik nie ma dużej wartości diagnostycznej

Jeżeli natomiast stężenie kortyzolu w organizmie jest zbyt niskie (co zdarza się rzadko), może to być objaw niedoczynności kory nadnerczy, czyli choroby Addisona. Stan ten może być wrodzony, ale może także wynikać z zakażeń (między innymi gruźlicą) lub chorób autoimmunologicznych. Objawami obniżonego poziomu kortyzolu są:

• przewlekłe zmęczenie i osłabienie ze skłonnością do omdleń,
• wysoka wrażliwość na stres,
• skłonność do spożywania potraw z dużą ilością soli,
• luźny stolec,
• obniżenie ciśnienia tętniczego krwi.

Kortyzol produkowany w nadmiernych ilościach jest wtedy, gdy organizm przewlekle narażony jest na potencjalnie zagrażające życiu sytuacje. Poziom hormonu stresu wzrasta po nieprzespanej nocy i u osób z zaburzeniami snu. Jego produkcję nasila picie dużej ilości kawy i stosowanie innych substancji pobudzających. Najczęstszą jednak przyczyną jest stresujący tryb życia lub trauma. Wówczas hormon staje się naszym wrogiem, zamiast sprzymierzeńcem.

Wysoki poziom kortyzolu jest objawem zespołu Cushinga, którego symptomami są:

• odkładanie się tkanki tłuszczowej w okolicach twarzy, szyi oraz tułowia. Równocześnie dochodzi do zaniku tkanki mięśniowej na kończynach,
• pogorszona kondycja skóry, rozstępy i trądzik,
• nadciśnienie tętnicze: szybkie męczenie się, częste bóle i zawroty głowy,
• stany depresyjne, bezsenność, zaburzenia nastroju,
• obniżone libido, zaburzenia cyklu miesiączkowego u kobiet,
• ciągłe pragnienie i częste oddawanie moczu,
• obniżona odporność organizmu.

Długotrwały wysoki poziom kortyzolu we krwi wywołuje negatywny wpływ na funkcjonowanie organizmu. Dochodzi do zaburzeń pracy serca, ponieważ częstość skurczów jest przyspieszona. Kortyzol sprawia, że naczynia krwionośne ulegają zwężeniu, co powoduje, że tkanki są mniej dotlenione i niedożywione. Mogą pojawić się bóle i zawroty głowy.

Nadmiar kortyzolu we krwi obniża odporność w mechanizmie nadmiernej immunosupresji. Immunosupresja to pożyteczny dla organizmu proces, polegający na hamowaniu wytwarzania przeciwciał oraz komórek układu odpornościowego. Przy prawidłowym poziomie kortyzolu ma to za zadanie przeciwdziałać nadmiernym reakcjom układu immunologicznego i chronić przed rozwojem chorób z autoagresji (przykładem jest toczeń rumieniowaty lub choroba Hashimoto) i alergii. Jednak przewlekłe zahamowanie tego procesu przez kortyzol skutkuje obniżeniem efektywności działania układu odpornościowego na patogeny i zwiększa podatność na infekcje.

Wysoki kortyzol negatywnie wpływa na funkcjonowanie gospodarki wodno-elektrolitowej. Jego działanie sprawia, że w organizmie kumulowane są jony sodu, które wiążą wodę. Jednocześnie kortyzol nasila wydalanie potasu. Takie działanie sprawia, że w organizmie zatrzymywana jest większa ilość wody, a objawy tego stanu to podwyższenie ciśnienia krwi i obrzęki. Dodatkowo kortyzol zwiększa stężenie glukozy we krwi, a taki stan nasila pragnienie. Organizm próbuje się bronić, zwiększając produkcję i wydzielanie moczu, co niestety odbija się negatywnie na nerkach.

Kortyzol wywiera również wpływ na działanie układu nerwowego. Zwiększa uczucie niepokoju i lęku. Przewlekle wysoki poziom kortyzolu sprzyja depresji i obniżeniu nastroju. Mogą pojawić się zaburzenia widzenia, drżenie gałek ocznych i mięśni.

Wysoki poziom kortyzolu nie sprzyja zachowaniu zdrowia i pięknej sylwetki. Ponieważ ten hormon reguluje metabolizm białek, węglowodanów i tłuszczu, przy wysokim jego poziomie te procesy są istotnie zaburzone. Nasilone zostają glukoneogenezy (pozyskanie cukru z białek i tłuszczu) oraz glikogenolizy (proces rozkładu glikogenu), aby zwiększyć produkcję cukru i jego poziom we krwi. Wysoki poziom cukru stymuluje zwiększone wydzielanie insuliny, a to prosta droga do insulinooporności. Ponadto zwiększony rozkład białek, powoduje zmniejszenie zawartości mięśni w ciele.

Aby leczyć problemy z kortyzolem, konieczne jest określenie przyczyny nadmiaru hormonu stresu wytwarzanego w organizmie. Dlatego leczenie podwyższonego poziomu kortyzolu to zadanie lekarza endokrynologa. Niemniej jednak są pewnie działania, które są bezpieczne do wdrożenia mimo leczenia specjalistycznego:

• maksymalne ograniczenie stresu,
• zmniejszenie intensywności i częstości wysiłku fizycznego,
• regularne spożywanie posiłków w spokoju,
• sesje jogi i medytacji,
• ograniczenie picia kawy, przedtreningówek i innych,
• po konsultacji z lekarzem można włączyć adaptogeny np. różaniec górski, ashwagandę.

Źródło:

1. Bagrowski B.: Szkodliwy wpływ długotrwałego stresu na stan układu ruchu. Edukacja Biologiczna i Środowiskowa 2018.
2. Musiała N., Hołyńska-Iwan I., Olszewska-Słonina D.: Kortyzol – nadzór nad ustrojem w fizjologii i stresie. Diagnostyka laboratoryjna 2018.