Karakałpacja - historia i współczesność. O co chodzi w sporze o konstytucję byłej radzieckiej republiki?

Wprawdzie prezydent Uzbekistanu Szawkat Mirzjojew unika odpowiedzi na pytanie o liczbę ofiar twierdząc, że ranni i zabici są po obu stronach – wśród protestujących i służb porządkowych, ale pojawiają się pierwsze dane, jak choćby ta pochodząca od mieszkającego na emigracji opozycjonisty Pułata Ahunowa. Poinformował on, że zginęło co najmniej pięć osób. Wiadomo też o ok. tysiącu rannych. Niemniej, z dużym prawdopodobieństwem można mówić o znacznie większej liczbie ofiar śmiertelnych.

Aktualizacja (05.07.2022):
Jak podała Prokuratura Generalna Uzbekistanu, 1 i 2 lipca w stolicy Karakalpakstanu Nukus zginęło 18 osób. Rannych zostało 243 osoby. 38 z nich to funkcjonariusze organów ścigania. Obecnie w szpitalu przebywa około 100 osób. Poinformowano, że niektóre z nich są w ciężkim stanie.

W regionie wprowadzono obowiązujący 30 dni stan wyjątkowy, co oznacza, że na terenie Karakałpacji, w godzinach 21-07 obowiązuje godzina policyjna, ograniczono możliwość wjazdu do regionu oraz zakazano organizacji imprez masowych.

Na czym polegać miały planowane zmiany w zapisach artykułów ustawy zasadniczej odnoszących się do autonomii Karakałpacji? Zacząć należy od tego, że autonomii karakałpackiej poświęcono w konstytucji uzbeckiej odrębny rozdział XVII składający się z sześciu artykułów. Nową wersję miały otrzymać wszystkie artykuły z wyjątkiem 73., ale oburzenie Karakałpaków spowodowała głównie treść nowych zapisów w art. 70., 74. i 75. Art. 70. odnosił się do suwerenności Republiki Karakałpakstanu chronionej przez konstytucję. W nowej wersji o suwerenności nie ma już mowy. Z kolei art. 74. gwarantował mieszkańcom autonomii możliwość utworzenia własnego państwa na podstawie wyników referendum, a art. 75. zapewnia, że wzajemne relacje między Karakałpacją, a władzami centralnymi regulują traktaty i umowy dwustronne, a spory rozstrzygane są w drodze postępowania pojednawczego. Z nowej wersji obie te kwestie zostały wymazane i zastąpione ogólnikami o umożliwianiu regionowi rozwoju w ramach Republiki Uzbekistanu itp.

Nic dziwnego, że tak gruntowne i formalnie ograniczające możliwość podnoszenia kwestii suwerenności czy niepodległości, zmiany musiały spotkać się z powszechnym odrzuceniem. Karakałpaci wściekli się, bo próbowano odebrać im te ostatnią, dość i tak iluzoryczną – zawartą w ustawie zasadniczej – możliwość uzyskania niepodległości.

A skąd to dążenie, czy choćby jedynie rozważanie, kwestii odrębnej, niezależnej od Uzbekistanu, państwowości?

Otóż Karakałpacja powinna uzyskać niepodległość już w roku 2013. Zanim jednak dojdziemy do tego, dlaczego tak się nie stało, warto poświęcić kilka słów historii bardziej odległej.

W roku 1925 tereny na południe od Morza Aralskiego, zamieszkiwane przez Karakałpaków - grupę etniczną pochodzenia tureckiego - zostały wchłonięte przez ZSRR jako Kazachska ASRR Karakałpackiego Obwodu Autonomicznego. Z kolei w roku 1932 utworzono Karakałpacką Autonomiczną Socjalistyczną Republikę Radziecką. Autonomia została nadana Karakałpakom w ramach „zadośćuczynienia za ucisk caratu”. Ostatnia zmiana administracyjno-nazewnicza przed wybuchem Wielkiej Wojny Ojczyźnianej nastąpiła w roku 1936. Wtedy Karakałpacka ASRR stała się częścią Uzbeckiej SRR.

Stan ten utrzymywał się do schyłku i rozpadu ZSRR. W roku 1990, parlament Karakałpacji ogłosił suwerenność państwową. Była to suwerenność bardzo krucha. Władze Uzbekistanu po ogłoszeniu wyjścia z ZSRR włączyły Karakałpację w swój obszar i porozumiały się w 1993 r. z jej rządem, obiecując przeprowadzenie referendum niepodległościowego na terenie autonomii we wspomnianym wyżej roku 2013.

Oczywiście żadnego referendum nie było, a separatyści karakałpaccy są przez władze Uzbekistanu szykanowani. Najsłynniejszy – Aman Sagidullajew, przywódca ruchu Alga Karakalpakstan – musiał uciekać z kraju, po tym jak został oskarżony o nadużycie stanowiska szefa firmy produkującej sprzęt rolniczy i defraudację około 1 miliona dolarów. Pod autorytarnymi rządami Islama Karimowa wszelkie ruchy separatystyczne były tłamszone, a po jego śmierci w roku 2016 i objęciu władzy przez Szawkata Mirzjojewa sytuacja niewiele się zmieniła. Niepodległościowe ambicje ożyły, ale wciąż pozostają w sferze marzeń.

Główne tezy dotyczące kwestii niepodległości Republiki Karakałpakstanu i opresji ze strony Uzbekistanu wyraził Sagidullajew jeszcze w 2017 r. podczas spotkania OBWE w Warszawie.

Jego zdaniem konieczne jest m.in. uzyskanie niepodległości, opuszczenie przez wojska i inne służby uzbeckie terytorium Karakałpakstanu, integracja z Kazachstanem oraz przystąpienie Republiki Karakałpakstanu do OBWE i ONZ.

Mimo że Karakałpacy zostali w kwestii niepodległościowego referendum oszukani, to zgodnie z konstytucją Uzbekistanu mają prawo do używania narodowych symboli suwerennego państwa. Obejmują one flagę (bardzo podobną do jej uzbeckiego odpowiednika), godło państwowe i hymn.

Jeśli chodzi o administrację polityczną, stolicą republiki jest miasto Nukus. Mają też pochodzącą z 1993 r. konstytucja, poprzez 120 artykułów podzielonych na 26 rozdziałów, określa podstawowe zasady republiki, prawa, wolności i obowiązki obywateli oraz organizację administracyjną, polityczną oraz sądowniczą. Trzeba jednak pamiętać, że rolą nadrzędną stanowi nie w pełni demokratyczny system polityczny Uzbekistanu z prezydentem na czele.

Władzę ustawodawczą Republiki Karakałpakstanu sprawuje 65-osobowy parlament Jokargi Kenes. Wybory do tego organu dobywają się co 5 lat. Biorą w nich udział partie działające na terytorium całego Uzbekistanu (co jest w pewnym sensie manipulacją mającą na celu zapewnienie wpływów władzy centralnej w regionie), a w roku 2019 wygrała w je partia urzędującego prezydenta kraju.

Zadania izby ustawodawczej Karakałpakstanu obejmują przyjmowanie ustaw, powoływanie sędziów oraz sprawowanie kontroli parlamentarnej. Jednym z ich obowiązków jest wybór przewodniczącego Jokargi Kenes, który jest najwyższym urzędnikiem republiki. Władzę wykonawczą sprawuje 12 ministerstw (Gospodarki, Finansów, Wychowania Przedszkolnego, Oświaty, Spraw Wewnętrznych, Pracy, Zdrowia, Sprawiedliwości, Rolnictwa, Kultury, Kultury Fizycznej i Mieszkalnictwa), którymi kieruje Prezes Rady Ministrów. Premier jest wybierany przez przewodniczącego Jokargi Kenes i wchodzi jednocześnie w skład gabinetu ministrów Uzbekistanu, a jego nominacja musi zostać zatwierdzone przez Prezydenta Uzbekistanu.

Jeśli chodzi o władzę sądowniczą, Karakałpakstan ma dwa sądy najwyższe, odpowiednio dla spraw cywilnych i karnych, a także specjalny sąd gospodarczy. Jego Prokurator Generalny jest wybierany przez Jokargi Kenes „w porozumieniu z Prokuratorem Generalnym Republiki Uzbekistanu”.

Jak zatem widać, niby jest autonomia, ale jej nie ma, bo wszelkie decyzje personalne zapadają za zgodą najwyższych organów władzy Uzbekistanu. Język karakałpacki (bliższy kazachskiemu niż uzbeckiemu) ma status równy językowi uzbeckiemu i jest nauczany w szkołach i na wyższych uczelniach. Samorząd terytorialny jest w większości dwujęzyczny, podobnie jak media. Używany bywa też język rosyjski.

CZYTAJ TEŻ:
Turkmeńska opozycja - listy z emigracji. Gniew i rozczarowanie

Liczbę obywateli Karakałpakstanu określa się na ok. 1,8 mln osób, z czego ok. pół miliona to Karakałpacy, a pozostali to Uzbecy i Kazachowie oraz inne nacje.

Karakałpacja, w czasach ZSRR rozkwitająca, dziś należy do najbiedniejszych obszarów Azji Środkowej. Zubożenie było w dużym stopniu nie do uniknięcia, bo wiązało się m.in. z dewastacją ekosystemu i spowodowanym rabunkowa polityką z okresu ZSRR wysychaniem Morza Aralskiego.

Dziś główne zasoby republiki to bawełna i ryż. Poza tym, obejmujący powierzchnią jednej trzeciej Uzbekistanu, pustynny przeważnie kraj, ma jeszcze jeden bezcenny surowiec – ropę naftową. Istotne są też złoża gazu. I to chyba dwa główne powody, dla których Karakałpacy nieprędko, o ile w ogóle, doczekają się prawdziwej niepodległości.