Jesteś tylko czasami chciwy i niemoralny. Nie wierzysz?

Otóż, taki wynik eksperymentu nie jest wcale szokujący. Podejrzewam, że „szok” wymyślił redaktor opisujący tę sprawę, bo naukowcy nie mogli być zdziwieni. Badanie, o którym mowa, prowadzono od 2015 r. w 355 miastach w 40 krajach na całym świecie. Pomysł polegał na tym, że do muzeów, banków i innych publicznych instytucji przychodził turysta cudzoziemiec i przekazywał rzekomo znaleziony na ulicy portfel z pieniędzmi i dokumentami, po czym wychodził. Jak widać ważne było to, by badany miał przekonanie, że znalazca nigdy już nie wróci, by zapytać o losy portfela.

Wyniki eksperymentu pokazały, że ludzie częściej zwracali portfele, które zawierały pieniądze, a w szczególności te z dużą zawartością. Jak ten efekt wyjaśnił zespół badaczy? Ocenił, że jest to sprzeczne z tradycyjnymi modelami ekonomicznymi, z których wynika, że ludzie są bardziej nieuczciwi, gdy potencjalny zysk jest większy. Zgadza się. Od dawna wiadomo i przyznano za to nawet nagrody Nobla, że człowiek w relacjach ekonomicznych wcale nie zachowuje się racjonalnie. Wielki wpływ na nasze decyzje mają na przykład emocje i przekonania, z których nie zdajemy sobie do końca sprawy.

Ciekawie opowiada o tym prof. Bogdan Wojciszke w wykładzie pt. „Dlaczego uczciwi ludzie postępują niemoralnie?” (do obejrzenia na You Tube). Zaczyna od tego, że w miarodajnym badaniu aż 98 proc. Polaków uznało się za osoby moralne, a więc niedokonujące kradzieży czy oszustw. Zarazem ok. 10 proc. przyznało się do korzystania z „lewych” zwolnień lekarskich, a co piąty student był gotów zapłacić za to, by ktoś napisał za niego pracę magisterską.

Prof. Wojciszke przytacza m.in. badania pokazujące, że ludzie są skłonni do zawyżania efektów swojej pracy, jeśli nikt ich nie sprawdza (problem samokontroli). Pamiętam, że jako student pracowałem z kolegą podczas wakacji i poza zwykłą robotą stawialiśmy w weekendy ogrodzenie za dodatkowym wynagrodzeniem. To ja prowadziłem rozliczenie, a ponieważ płacono za godziny, kolega podsunął pomysł, bym wpisał ich więcej niż wyniosła faktyczna liczba. Nie mógł zrozumieć, dlaczego odmówiłem. Tym bardziej że chodziło o niewielką kwotę i działo się to za granicą.

Generalnie większość z nas źle się czuje ze świadomością, że nie postępuje uczciwie i dlatego istotne są różne „zmiękczające” strategie. W pewnym badaniu ze wspólnej kuchni w akademiku nie ginęły pieniądze, lecz błyskawicznie „ulatniały” się puszki z piwem. Zabranie cudzych pieniędzy to oczywista kradzież, co innego „poczęstowanie się” piwem przez spragnioną osobę.

Powróćmy do opisanego na początku badania. Otóż, psychologowie świetnie wiedzą, że mało kto z nas jest całkowicie odporny na pokusę małego oszustwa, a jednocześnie niewielu jest gotowych przyznać we własnym sumieniu, że są złodziejami. I dlatego częstsze oddawanie portfeli z większą kwotą wcale nie jest szokujące.