Jak zachowali się aktorzy w stanie wojennym? Bojkot czy pochwała generała

Jaruzelski potrzebował aktorów, choć nie od początku wprowadzenia stanu wojennego. Wówczas artyści, którzy potrafili zgromadzić tłumy i wzbudzić nieocenzurowane emocje, mogli być szczególnie groźni. Potem jednak popularne i uśmiechnięte twarze z ekranów czy scen mogły być symbolem normalizacji oraz aprobaty rządów generała. Postawa buntowników, którzy zbojkotowali występy po ogłoszeniu stanu wojennego, irytowała wojskowych. Na jednym z posiedzeń Jaruzelski nie owijał w bawełnę:

"Istnieje anachroniczna aspiracja do „rządu dusz”, udzielająca się, społecznie nośna. Sądzę, że musimy uczynić wszystko, aby izolować siły dąsające się – aktywnie antysocjalistyczne, udowadniać, że nie opłaca się walczyć z władzą ludową, że z emigracji wewnętrznej można się spóźnić (...) Jest to środowisko trudne, bo poza różnymi dewiacjami, polityczną wrogością mamy do czynienia z przewrażliwieniem, kaprysami i wrażliwością na gesty".

Niektórzy aktorzy za swą krnąbrność zostali internowani, wśród nich była aktorka Halina Mikołajska czy reżyser Kazimierz Kutz.

Środowisko aktorskie 13 grudnia musiało wybrać, po której stronie barykady stanąć. Dla wielu z nich nie była to łatwa decyzja. W PRL mieli status „pieszczochów”, którzy dzięki swojej popularności mogli cieszyć się cokolwiek łatwiejszym życiem od szarych obywateli. Jan Englert wspominał po latach:

„«Pieszczochowatość» nasza polegała na tym, że jak potrzeba było komuś talonu na samochód, taki ulubieniec publiczności zasuwał do ministra handlu i prosił o taki talon albo sam minister dawał związkom zawodowym aktorów talony do rozdania. (…)” – mówił aktor w filmie dokumentalnym Edyty Stępniewskiej „Z bojkotem w roli głównej”.

Nigdy wcześniej nie byli postawieni tak gremialnie przed takim wyborem. Nic dziwnego, że początkowo nie do końca wiedzieli, w jaki sposób zaprotestować. Podczas jednej z dyskusji w szerszym gronie artystów, wspomniany Jan Englert rzucił nawet żartobliwie: "No dobrze, to grajmy, ale w ramach protestu, grajmy źle!".

Usłyszał wówczas ripostę Zbigniewa Zapasiewicza: "No, tobie to łatwo, ale co ja mam powiedzieć".

Za oficjalną datę rozpoczęcia bojkotu scen i planów filmowych podczas stanu wojennego przyjmuje się 13 stycznia 1982 roku, ale o takiej formie protestu mówiono już wcześniej. Niektórzy aktorzy przenieśli swoje występy na o wiele bardziej kameralne sceny, tj. do swoich domów. W ten sposób powstał Teatr Domowy, stworzony przez artystów z Teatru Powszechnego w Warszawie: Ewę Dałkowską, Emiliana Kamińskiego, Andrzej Piszczatowskiego i Macieja Szarego. Pierwsze przedstawienie odbyło się 1 listopada 1982 r. w mieszkaniu Ewy Dałkowskiej. Scena była równie kameralna jak widownia zasiadająca m.in. na stole czy dywanie.

Z kolei sceną powszechną można już było nazwać wydarzenia artystyczne w przestrzeni kościołów i obiektów sakralnych. Głównym ośrodkiem sztuki niezależnej było Muzeum Archidiecezji Warszawskiej. Koordynacją wydarzeń zajmowała się tutaj wybitna aktorka Hanna Skarżanka. W spektaklach występowali m.in. Gustaw Holoubek, Krzysztof Kolberger czy popularna piosenkarka Danuta Rinn.

Dla niektórych stan wojenny był ostatnim dzwonkiem i szansą na zmianę swojej postawy. Niektórzy ją wykorzystali wyrzucając przynajmniej legitymacje partyjne. Należeli do nich aktorzy Mariusz Dmochowski, Tadeusz Łomnicki i Włodzimierz Bednarski.

Byli jednak i tacy, którzy stawili się na wojskowy rozkaz i poparli generała. To również popularni, nierzadko wybitni aktorzy. Wśród nich znaleźli się Stanisław Mikulski, znany i lubiany nie tylko w Polsce za rolę Hansa Klossa w „Stawce większej niż życie”. Tę samą drogę wybrali także wybitni artyści Ignacy Gogolewski czy Wojciech Siemion.

Bojkotowi nie podporządkowali się również Krzysztof Chamiec, Janusz Kłosiński i Emilia Krakowska. Niektórzy z nich gorzko wspominali potem ten czas. Stanisław Mikulski czy Janusz Kłosiński nie mogli wypowiedzieć w teatrze swoich kwestii, bo publiczność ostentacyjnie klaskała lub chrząkała. Chamiec skarżył się, że koledzy po fachu nie chcieli podać mu ręki lub na jego widok przechodzili na drugą stronę ulicy.

Emilia Krakowska po latach uznała, że w ogóle nie powinno się wspominać czasu stanu wojennego i bagatelizowała skutki jego wprowadzenia. Po kilkudziesięciu latach, pytana o wspomnienia, odpowiedziała dziennikarzowi zirytowana:

"Panie, dajmy sobie spokój z tym. Ja chcę radości (…) Po prostu było i się skończyło. (…) Teraz trzeba zadawać pytania, dlaczego jest brudno. A może ze szczęściem powiedzieć, że u nas był wielki przewrót i nie dopuściliśmy do wojny domowej. Myślicie głupio, te pytania są do dupy. (…) Zaglądajcie do historii, u Pinocheta, ile zginęło ludzi. A ile na co dzień ludzi ginie na drogach i nikt nie reperuje tego".

Zupełnie odmiennie zdanie na temat wydarzeń rozpoczętych 13 grudnia 1981 r. prezentowała kilkadziesiąt lat później choćby Magdalena Zawadzka:

"Do dziś są dla mnie wrogami, ludźmi, którymi pogardzam, zakałą naszej historii" – tak aktorka określiła autorów stanu wojennego.

mm