Jak Lenin dał Polsce niepodległość. Rozmowa z historykiem Marcinem Kruszyńskim

Małgorzata Szlachetka
Plakat „Budujemy nową kulturę” (na Dni Oświaty, Książki i Prasy z 1951 roku), ze zbiorów Muzeum Zamoyskich w Kozłówce.
Plakat „Budujemy nową kulturę” (na Dni Oświaty, Książki i Prasy z 1951 roku), ze zbiorów Muzeum Zamoyskich w Kozłówce. Zbiory Muzeum Zamoyskich w Kozłówce
Jaka była najważniejsza bitwa II wojny światowej? Oczywiście pod Lenino! Treść PRL-owskich podręczników historii analizuje historyk z lubelskiego oddziału Instytutu Pamięci Narodowej dr Marcin Kruszyński.

Skąd u Pana zainteresowanie właśnie tym tematem?
Jest interesujący jako element podprogowego wpływania na młodego człowieka. Władze kreowały historię, czasami do granicy absurdu.

Na przykład?
Pisząc chociażby, że twórcą niepodległości Polski w 1918 roku był Włodzimierz Lenin, przywódca rewolucji październikowej. Już w pierwszym powojennym podręczniku, „Historii Polski” Gryzeldy Missalowej i Janiny Schoenbrenner, mamy taki cytat: „Dzięki zwycięstwu Wielkiej Rewolucji Socjalistycznej powstaje znów Państwo Polskie”. Książka wyszła w 1952 roku i była jedynym podręcznikiem do nauki historii w tym czasie. Lenin jako architekt niepodległości Polski będzie występował w podręcznikach do historii aż do lat 80.

Jeśli Lenin miał nam dać niepodległość, to jak w tym podręczniku jest określona rola Piłsudskiego?
Oczywiście w kontekście komunistycznej nowomowy. Uczniowie dowiadywali się, że Piłsudski „od lat wysługiwał się niemieckiemu imperializmowi”. W kontekście I wojny światowej czytamy o Piłsudskim, że „zwalczał on sojusz rewolucjonistów rosyjskich i polskich. Był więc nacjonalistą i zażartym wrogiem rewolucji rosyjskiej. Otwarcie współpracował z burżuazją, był więc zdrajcą klasy robotniczej”. W wątku odzyskania przez Polskę niepodległości dowiadujemy się z kolei, że „Piłsudski nienawidził rewolucji, był nacjonalistą i imperialistą pragnącym zagarniać cudze ziemie”.

W jaki sposób w takim razie został przedstawiony przewrót majowy z 1926 roku? Domyślam się, że okres II Rzeczypospolitej jest opisywany w samych czarnych barwach.
Jak można było się tego spodziewać, autorki podręcznika piszą o „faszystowskim sposobie rządzenia” i „dyktatorskich rządach”. Dalej jest mowa o tym, że „polskie klasy posiadające” po 1918 roku rządziły krajem - jak czytamy - bojąc się mas, czyli chłopów i robotników. II Rzeczpospolita jest przedstawiona jako kraj obszarników, kapitalistów i burżujów.

Czego dowiadujemy się o II wojnie światowej?
Najważniejsza była oczywiście bitwa pod Lenino. Określenie „bohater” pada w dwóch przypadkach: raz, kiedy autorki podręcznika piszą o bohaterskich masach ludowych, które spontanicznie chwyciły za broń, a drugi raz, kiedy wymieniana jest Polska Partia Robotnicza. Dlaczego bohaterska? Bo według kreowanej w podręczniku wizji historii, była jedyną organizacją w okupowanej Polsce, która podjęła walkę z Niemcami.

Każda władza potrzebuje martwych bohaterów, chodzi o stworzenie mitu. Stąd o bitwie pod Lenino autorki podręcznika piszą, że „tu Kościuszkowcy stoczyli swój pierwszy bój, w którym odznaczyli się męstwem”, to miał być rodzaj nowego chrztu Polski. Także w podręczniku z 1968 roku dla klasy XI czytamy, że bitwa pod Lenino była „symbolem polsko-radzieckiego braterstwa broni”. Co więcej? Na przykład informacje o bitwie o Monte Cassino są szczątkowe, a generał Anders jest kreowany na antybohatera.

Jak w takim razie przedstawiana jest Armia Krajowa ?
Absolutnie fałszywie, jako organizacja współpracująca z faszystami. Podkreśla się również, że żołnierze AK nie chcieli dopuścić do powstania Polski Ludowej, co akurat jest zgodne z prawdą.

Na pewno w podręcznikach epoki PRL nie ma też mowy o napaści Związku Radzieckiego na Polskę w dniu 17 września 1939 roku.
Oczywiście, że nie ma, konsekwentnie do 1989 roku.

A powstanie warszawskie i zatrzymanie się Rosjan na Wiśle?
Szeregowych uczestników powstania przedstawia się jako żołnierzy, których naiwna miłość do ojczyzny została perfidnie wykorzystana przez dowódców. Konsekwentnie antybohaterem jest też w tym kontekście generał Tadeusz Bór-Komorowski, komendant główny Armii Krajowej, który wydał rozkaz o wybuchu i zakończeniu powstania warszawskiego. W podręczniku z 1952 roku znajdujemy np. taki fragment: „Walczący warszawiacy nie zdawali sobie sprawy, że reakcyjne dowództwo AK pchnęło patriotyczne masy Warszawy do beznadziejnej walki w imię klasowych interesów”.

Kiedy w podręczniku po raz pierwszy wymieniony jest Bierut, prawdopodobnie agent NKWD i pierwszy przywódca Polski Ludowej?
Bolesław Bierut jest kreowany na bohatera II wojny światowej. Spójrzmy chociażby na taki cytat: „W tych ciężkich czasach do Warszawy dostaje się Bierut. Ten patriota i internacjonalista oddaje sprawie wyzwolenia narodowego Polski swoje doświadczenie rewolucyjne i wiedzę marksistowsko-leninowską”. To był oczywisty sposób legitymacji nowej władzy. Widać jednocześnie w tym brak logiki, bo nie można być zarazem patriotą i internacjonalistą, to tak jakby samochód był i małym i dużym fiatem w jednym.
Jak zostało przedstawione zakończenie II wojny światowej i okres tuż powojenny?
Słowem kluczem dla tego momentu w historii jest „reakcja”. Każdy, kto występował przeciw tworzącemu się państwu socjalistycznemu, był automatycznie reakcjonistą. Finałem, do którego dążono, miało być stworzenie państwa proletariackiego. Oczywiście nie mogło zabraknąć informacji o manifeście PKWN i reformie rolnej.

Kim były autorki pierwszego powojennego podręcznika, wydanego w 1952 roku?
Wydaje mi się, że nikt do tej pory nie badał ich biografii, w każdym razie nie znalazłem informacji na ten temat. Jedno jest pewne: obie były pracownicami Radzieckiej Akademii Nauk w Moskwie. W książce stosują słowa kalki z marksistowskiego materializmu historycznego. Piszą trudnym językiem, nie dbając o to, czy przekaz zostanie zrozumiany przez czytelnika. Zresztą to akurat nie było priorytetem - uczeń miał nie zastanawiać się nad tym, co czyta, ale wyuczyć się gotowych formułek na pamięć.

Z drugiej strony, nie wszystko jest czarno-białe. Autorki żyły w Polsce epoki stalinowskiej, bały się, jak to, co napiszą, zostanie odebrane przez władze. Tym bardziej że tym podręcznikiem osobiście interesował się Jakub Berman, odpowiadający za aparat bezpieczeństwa, ale po 1952 roku także za oświatę. W liście do Żanny Kormanowej, działaczki komunistycznej zajmującej się ideologizacją szkolnictwa w okresie stalinowskim, autorki podręcznika prosiły o konsultację jego treści. Stwierdzając, że nie wiedzą, czy dotrą do odbiorcy, a jednocześnie, czy napisały podręcznik w pełni marksistowski, odpowiadający oczekiwaniom władz.

A może wydawcy tego podręcznika starali się przynajmniej zainteresować uczniów ładnymi ilustracjami?
Absolutnie nie. Zdjęć nie ma, a podręcznik jest przeładowany treścią. Czasami tylko pojawia się jakaś mapa.

Do kiedy obowiązywał podręcznik z 1952 roku?
W roku odwilży, czyli cztery lata później, potrzebna już była nieco inna wizja najnowszej historii Polski, więc wyszedł nowy podręcznik. Tutaj Bierut nie jest już bohaterem II wojny światowej. Nadal w tej roli sprawdza się Marian Buczek, przedwojenny działacz komunistyczny, który zginął młodo we wrześniu 1939 roku. W Lublinie też miał przecież swoją ulicę. Ciągle oczywiście czytamy, że „niepodległość Polski była następstwem zwycięstwa rewolucji październikowej. Zwycięstwo bolszewików zadecydowało o przyszłości narodu polskiego”. Nie lepiej będzie w podręczniku do historii dla VIII klasy, data wydania 1971 rok. Cytuję: „gdyby nie było rewolucji październikowej, nie byłoby wolnej Polski”.

Podsumowując, jakie tematy nie miały nigdy szansy na znalezienie się w podręczniku w okresie PRL?
Zbrodnia Katyńska, ale też Marzec 1968, Grudzień 70 czy stan wojenny. Zresztą podręczniki nie były tak często aktualizowane jak obecnie, a nauka i tak zazwyczaj kończyła się na 1945 roku. Do momentu wprowadzenia mitu założycielskiego Polski Ludowej.

Konferencja naukowa

„Ojczyzna obrońcy swemu. Weterani i kombatanci jako problem społeczny i polityczny w Polsce w XX wieku” odbędzie się w Lublinie między 25 a 27 listopada w hotelu Unia-Mercure, Al. Racławickie 12. Organizatorami konferencji są: IPN w Lublinie oraz Instytut Historii PAN

Dołącz do nas na Facebooku!

Publikujemy najciekawsze artykuły, wydarzenia i konkursy. Jesteśmy tam gdzie nasi czytelnicy!

Polub nas na Facebooku!

Dołącz do nas na X!

Codziennie informujemy o ciekawostkach i aktualnych wydarzeniach.

Obserwuj nas na X!

Kontakt z redakcją

Byłeś świadkiem ważnego zdarzenia? Widziałeś coś interesującego? Zrobiłeś ciekawe zdjęcie lub wideo?

Napisz do nas!

Materiał oryginalny: Jak Lenin dał Polsce niepodległość. Rozmowa z historykiem Marcinem Kruszyńskim - Kurier Lubelski

Wróć na i.pl Portal i.pl