Adam Kazimierz Czartoryski. Niestrudzony wychowawca kolejnych pokoleń

Książę Adam Kazimierz urodził się w Gdańsku w 1734 r. Był synem Augusta Czartoryskiego i Marii Sieniawskiej, którzy od najmłodszych lat dbali o jego wykształcenie. Po latach spędzonych pod opieką francuskich guwernerów uczył się kolejno w Dreźnie i w Brukseli, a następnie udał się do Włoch i Anglii. Czartoryscy byli znaczącym rodem, mocno zaangażowanym w sprawy publiczne. Polityka od najmłodszych lat stała się zatem częścią życia księcia Adama Kazimierza. Sam zaczął się w nią angażować. Stawał na czele misji dyplomatycznych, pełnił funkcję marszałka sejmików województwa ruskiego, wielokrotnie był posłem na Sejm. Pozostawał głęboko przekonany co do idei oświeceniowych, które krzewił jako wydawca opiniotwórczego czasopisma „Monitor”.

Obok polityki księcia Adama Kazimierza mocno zaangażował się w szerzenie edukacji na ziemiach polskich. Był przekonany, że wykształcenie kolejnych pokoleń pozwoli na rozwijanie postaw patriotycznych oraz przyczyni się do stopniowego rozwoju gospodarczego. W wieku 34 lat został mianowany komendantem utrzymywanej ze środków skarbu państwa Szkoły Rycerskiej. Ochoczo zabrał się za zarządzanie, szybko tworząc wyjątkową placówkę.

Namówił do pracy w szkole kilku wybitnych nauczycieli i zorganizował korpus oficerski. Stworzył system nauczania pozwalający w nowoczesny sposób kształcić młodzież szlachecką, aby jak najlepiej przygotować ją do podejmowania służby wojskowej lub wykonywania zadań publicznych. W wystąpieniu do kadetów wygłoszonym w 1766 r. mówił: „Wy tę w najopłakańszym stanie zostającą Ojczyznę waszą powinniście zaludniać obywatelami gorliwymi o jej sławę, o uwiększenie jej mocy wewnętrznej i poważania postronnego, o poprawę rządów w gatunku swym najgorszych. Niech was prowadzi ta zacna ambicja, żebyście odmienili starą postać Kraju”.

Książe Czartoryski nie tylko dbał o dydaktyczną stronę szkoły. Zdecydował się przekazać na potrzeby jej adeptów pokaźną kolekcją książek, pochodzących z prywatnych zbiorów. To on opracował podręczniki, wykorzystywane w codziennej pracy nauczycieli. Wielu uczniów Czartoryskich wspierał nawet po ukończeniu szkoły. Finansował m.in. studia Tadeusza Kościuszki, a Juliana Niemcewicza uczynił swoim adiunktem. W krótkim czasie Szkoła Rycerska zyskała renomę, a książę Adam Kazimierz został członkiem Komisji Edukacji Narodowej.

Zakres zadań KEN był zbliżony do obecnych działań realizowanych przez ministerstwo edukacji narodowej. Zapomina się jednak o tym, a szkoda, że ówczesna Komisja była pierwszą tego typu instytucją w całej Europie, a inne przedstawiciele innych krajów z zainteresowanie obserwowały jej prace. Na jej potrzeby książe opracował liczne materiały w tym memoriał pt. „Początkowy abrys do planty edukacji publicznej” zawierający cele wychowania młodzieży szlacheckiej. Tłumaczył również podręczniki do różnych dziedzin lub z dużą skutecznością przekonywał do ich opracowania. Widział również potencjał prywatnych pensji żeńskich i męskich, dlatego postanowił opracować specjalny, a zarazem pierwszy na świecie zbiór przepisów dotyczących ich funkcjonowania. Wszystkie te działania miały na celu podwyższenie poziomu nauki, niemniej równie ważna dla Czartoryskiego była moralność młodzieży. Dlatego był autorem wydawanych od 1775 r. „Obowiązków studenckich”.

Żoną księcia Adama Kazimierza była Izabela z Flemingów, miłośniczka sztuki, założycielka kolekcji obrazów i twórczyni pierwszego na ziemiach polskich muzeum. Powstało ono w Puławach, gdzie Czartoryscy po przeniesieniu swojej siedziby w 1785 r. do tamtejszego pałacu, spędzili znaczną część życia. Księżna Izabela, przy wsparciu swojego męża, założyła w tym mieście również szkołę elementarną. Podobna placówka, z inicjatywy Czartoryskich powstała także w pobliskiej wiosce Włostowice.

Puławy za sprawą Czartoryskich stały się jednym z najważniejszych ośrodków kultury w Polsce. Do tamtejszego pałacu przybywali, przedstawiciele znamienitych rodów, malarze, filozofowie i artyści. Ci ostatni mieli możliwość udziału w sztukach wystawianych w pałacu, a najmłodsi z nich mogli doskonalić warsztat. Czartoryski znany z zamiłowania do teatru, finansował również edukację dobrze zapowiadających się młodych aktorów. Nie zapominał o gruntownym wykształceniu swoich synów Adama i Konstantego. Dlatego do Puław ściągnął wybitnych filologów, matematyków czy ekonomistów, którzy zajmowali się edukacją nie tylko synów Czartoryskiego, ale również młodzieży ze szlacheckich rodzin, także cudzoziemców.

W ukochanych Puławach, książę Adam Czartoryskich zgromadził imponującą, bo liczącą blisko 40 tysięcy egzemplarzy kolekcję książek. Opiekę nad sukcesywnie powiększanymi zbiorami, sprawował przez kilka lat znany poeta Franciszek Karpiński. To właśnie on skatalogował mozolnie gromadzone przez kilka dekad zbiory. Niestety w następstwie represji za zaangażowanie Czartoryskich w powstanie kościuszkowskie, majątek w Puławach został zniszczony przez wojska carskie. Wyjątkowy księgozbiór niestety nie został oszczędzony.

Po upadku I Rzeczpospolitej, książe Adam Kazimierz nie zaprzestał angażować się w działania niepodległościowe, dalej czuł się odpowiedzialny za różne przedsięwzięcia edukacyjne. Wspierał Akademię Krakowską oraz pomagał w pracy swojemu synowi Adamowi Jerzemu, kiedy ten pełnił obowiązki kuratora okręgu wileńskiego. Widząc ogromne potrzeby edukacyjne na tych ziemiach, książe Adam Czartoryskich zdecydował o przeznaczeniu prywatnych funduszy na wydawanie gazet oraz na zakup książek dla Uniwersytetu Wileńskiego. Pomagał również w doborze kadry profesorskiej. Książe Adam Kazimierz Czartoryskich zmarł w 1823 r. Został pochowany w kościele św. Krzyża w Warszawie.