96. rocznica Bitwy o Białystok. Będzie rekonstrukcja. Tak pogoniliśmy bolszewików

Kurier Poranny: 22 sierpnia będziemy obchodzili 96. rocznicę Bitwy o Białystok. Z tej okazji w „Kurierze Porannym” ukaże się 19 sierpnia specjalny dodatek. Co w nim znajdziemy?

Marek Gajewski: Zostanie w nim zamieszczony krótki rys historyczny przebiegu bitwy, relacje uczestników walk (ppor. Kencboka, ppor. Lepeckiego), a także wojskowe rozkazy i komunikaty wojenne z przeprowadzonych walk. Będzie tu można znaleźć biogram kpt. Józefa Marjańskiego, wykazy innych poległych i odznaczonych oraz relację korespondenta wojennego „Kuriera Warszawskiego” z 27 VIII 1920 roku. Opisuje ona krajobraz miasta po zakończonej bitwie. Będą to oryginalne zapisy, połączone z komentarzem historyka wojskowości.

Jak korespondent relacjonował te wydarzenia?

Przyjechał do Białegostoku kilka dni po bitwie. Widział, co się tutaj działo. Miasto było zniszczone, ludzie przestraszeni. Pisał też o nielojalnej postawie ludności pochodzenia żydowskiego sprzyjającej bolszewikom oraz o walczących u boku żołnierzy polskich mieszkańcach. Korespondent zwracał też uwagę na pozostałości bolszewickiej okupacji. Widział leżące na ulicach afisze propagandowe, ulotki, rozbite szkło i kamienie.

Jak powstawał dodatek, który będzie kolportowany z „Porannym” na terenie Białegostoku?

Powstał on na bazie przeprowadzonych wcześniej badań naukowych i poszukiwań materiałów w muzeach, bibliotekach, a przede wszystkim w archiwach, nie tylko w Białymstoku, ale w i kraju. Opracowanie dodatku nie zabrało tak naprawdę zbyt wiele czasu. Wspólnie z grafikiem Mirosławem Myszkiewiczem dokonaliśmy wyboru odpowiednich zdjęć, relacji i dokumentów. W ciągu dwóch dni powstał dodatek, który będzie można bezpłatnie otrzymać przy zakupie gazety.

Do kogo jest on adresowany?

Do mieszkańców miasta, którzy tak naprawdę mało wiedzą o tym wielkim zwycięstwie polskiego oręża. Nie znają najważniejszych bohaterów bitw: kpt. Józefa Marjańskiego, który poległ z rąk miejscowych komunistów, ppor. Władysława Broniewskiego czy ppor. Augusta Fieldorfa, późniejszego generała Armii Krajowej - zamordowanego przez ubeckich siepaczy.

Skąd pochodzą materiały, które ukażą się w dodatku? Czy są to źródła, które nie były opublikowane?

Materiały wykorzystane w dodatku są efektem moich wieloletnich poszukiwań na temat bitwy o Białystok i przebiegu wojny polsko-bolszewickiej 1919-1920 na terenie Podlasia. Część z nich jest źródłami wytworzonymi bezpośrednio w czasie wojny i bitwy przez formacje i dowództwa wojskowe. Są to rozkazy, komunikaty, opublikowane relacje i wspomnienia uczestników walk (podporucznicy: Mieczysław Lepecki, Władysław Broniewski, Bronisław Kencbok, Witowit Putna) itd. Wiele informacji na temat bitwy i bolszewickiego mordu na 16 białostoczanach przy dzisiejszej ulicy gen. Maczka można też odnaleźć w prasie regionalnej z okresu międzywojennego, w której ukazało się szereg artykułów w ramach obchód kolejnych rocznic.

Przypomnijmy, że gdy bolszewicy szli na Warszawę, w Białymstoku ulokował się Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski.

Z chwilą zajęcia Białegostoku przez Armię Czerwoną - 28 lipca 1920 roku rozpoczęła się bolszewicka okupacja miasta i instalowanie probolszewickich władz nowej Polski, czyli Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski (TKRP, Polrewkom). Białystok był jego tylko tymczasową siedzibą. Z balkonów Pałacu Branickich przemawiali jego najważniejsi członkowie-Julian Marchlewski, Feliks Dzierżyński i Feliks Kon. TKRP nie osiągnął jednak wielkich sukcesów politycznych. Rozpadł się tak szybko, jak powstał. W porównaniu do innych miast, Białystok wyróżnia się bitwą, największą w swoich dziejach. Bitwa rozegrała się najpierw na przedpolu miasta, a następnie na jego ulicach. Był to jeden z pierwszych i nielicznych przykładów walk w mieście. Podobny przykład to bitwa o Lidę z września 1920 r. z kolejnego okresu wojny polsko-bolszewickiej.

Dlaczego bitwa o Białystok jest tak ważna nie tylko dla historii miasta? Czy śmiało można powiedzieć, że gdyby nie to zwycięstwo, a wcześniej Cud nad Wisłą, to rewolucja bolszewicka rozpełzłaby się na Europę?

Bitwa o Białystok w dziejach naszego miasta była największą bitwą, którą należy się chwalić i upamiętniać każdego roku, pamiętając przy tym o poległych bohaterach spoczywających na białostockich cmentarzach (m.in. wojskowym w Zwierzyńcu). Jednym z symboli bitwy jest pomnik-krzyż przy ul. Zwycięstwa oraz ulica nazwana imieniem jej jednego z największych bohaterów - śp. kpt. Józefa Marjańskiego, pośmiertnie awansowanego na stopień majora.

Bitwa to tak naprawdę końcowa faza operacji warszawskiej, która zatrzymała na pewien czas niezwyciężony marsz Armii Czerwonej na zachód Europy. Zdaniem brytyjskiego dyplomaty, bitwa na przedpolach Warszawy była 18. decydującą bitwą w dziejach świata. Ocaliła więc zachodnie kraje przed zalewem bolszewickiej rewolucji, która mimo swych propagandowych haseł wolności i równości społecznej niosła ze sobą głównie terror i zniewolenie jakiego świat jeszcze do tej pory nie widział i nie doświadczył.

Bitwa zakończyła się też wielkim sukcesem militarnym Wojska Polskiego, a zwłaszcza jego I Brygady Piechoty Legionów. Trwała kilkanaście godzin i przyniosła stronie polskiej ogromną zdobycz: ponad 8200 jeńców, dziesiątki dział, sto kilkadziesiąt karabinów maszynowych oraz masę cennego sprzętu wojennego. Dla 16. Armii wroga okazałą się zupełną klęską.

W niedzielę 21 sierpnia po raz pierwszy odbędzie się rekonstrukcja bitwy. Jak będzie wyglądała?

Nie jest to rekonstrukcja bitwy o Białystok. Jest to przede wszystkim historyczne odtworzenie jednego z epizodów tej bitwy tj. „Odwrotu Dowództwa I Brygady Piechoty Legionów na Skorupy i tragicznej śmierci kpt. Józefa Marjańskiego”. Całe starcie rozegra się na skrzyżowaniu ulic Warszawskiej z Pałacową. Maszerująca ul. Warszawską (od strony ul. Sienkiewicza) piechota bolszewicka natknie się w tym miejscu na pododdział polskich legionistów (pluton km) próbujących ogniem karabinów maszynowych zatrzymać dalszy marsz przeciwnika. Dojdzie do walki wręcz, w której udział wezmą również cywile: z jednej strony sprzyjający Polakom, z drugiej strony pomagający bolszewikom (miejscowi komuniści). Starcie zakończy się polskim zwycięstwem i ucieczką spanikowanego wroga. W tym celu wykorzystane zostaną środki pirotechniczne i audiowizualne (wybuchy, telebimy). Scenariusz potyczki przygotowany został na podstawie materiałów archiwalnych.

W wydarzeniu tym weźmie udział prawie 140 rekonstruktorów z oryginalnym umundurowaniem, wyposażeniem i uzbrojeniem tego okresu. Jedną z atrakcji będzie również przelot nad miastem oryginalnego dwupłatowca z okresu I wojny światowej.